Bilans strat Przemysla

Bilans strat Przemyśla

LESZEK MARIAN WŁODEK

Przemyśl — w świetle danych biura ewidencji ludności — stracił w czasie wojny ponad 35 000 mieszkańców, co stanowiło 57% ogółu tu żyjących. Cofnęło to rozwój miasta o pół wieku, a wyrównanie ubytków trwało 38 lat — do roku 1983. Po zakończeniu wojny, przeprowadzone z urzędu dochodzenia wykazały, że ponad 23 000. osób, czyli 40% ogółu cywilnych mieszkańców Przemyśla, zginęło w wyniku działań operacyjnych i eksterminacyjnych (w skali całego kraju zginęło 22% mieszkańców) . Ten tragiczny bilans pełen okrucieństwa nawet w stosunku do niewinnych dzieci, kobiet i starców, nie mający sobie równego w historii - był skutkiem podwójnej okupacji miasta przez państwa totalitarne: Niemcy hitlerowskie i Związek Radziecki. Pakt Ribbentrop-Mołotow podzielił (od 28 września 1939 do 27 czerwca 1941 ) Przemyśl, wzdłuż linii Sanu, pomiędzy Związek Sowiecki i III Rzeszę. Obaj okupanci prowadzili na zagarniętych terenach politykę wyniszczenia miejscowej ludności i sprowadzania własnych osadników. Związek Sowiecki w ciągu niespełna dwóch lat wywiózł z Przemyśla ponad 11 500 Polaków, a sprowadził prawie 5000 swoich obywateli. Pod względem intensywności rusyfikacji i eksterminacji ludności polskiej Sowieci wyprzedzili hitlerowców. Ci ostatni bowiem, w okresie niepełnych pięciu lat, wywieźli i wymordowali niespełna 6000 Polaków, przy równoczesnym sprowadzeniu na ich miejsce ponad 2000 Niemców. Trzeba jednak pamiętać, że Niemcy wymordowali prawic wszystkich przemyskich Żydów — około 18 000 osób.

Terror obu okupantów nie zniewolił polskiego społeczeństwa. Od pierwszych dni okupacji powstał zorganizowany opór. Polacy podjęli walkę o przetrwanie i odzyskanie niepodległości. W obu strefach okupacyjnych zorganizowano współpracujące ze sobą struktury Związku Walki Zbrojnej. W prawobrzeżnym Przemyślu — pod okupacją sowiecką — powołano Komendę Okręgu z podległymi Komendami Obwodów, podporządkowaną Komendzie Obszaru we Lwowie. W lewobrzeżnej części Przemyśla — pod okupacją niemiecką — powołano Komendę Obwodu (następnie Komendę Inspektoratu) podporządkowaną Komendzie Okręgu w Krakowie. Po stronic sowieckiej miasta podjęto, niestety nieudaną, próbę odbicia przebywającego w niewoli, rannego gen. Władysława Andersa. Został on następnie wywieziony przez NKWD do więzienia „Łubianka" w Moskwie.

Przemyśl był bazą przerzutu ochotników do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. „Przerzucani" byli też łącznicy, utrzymujący kontakt pomiędzy dowództwem polskiego ruchu oporu na obszarach obu okupacji. Podczas przekraczania granicy został aresztowany przez Sowietów (w 1940 r.) gen. Michał Karaszewicz-Tokarzcwski, komendant główny Służby Zwycięstwa Polski, a następnie komendant ZWZ strefy sowieckiej. Począwszy od końca 1939 roku wydawane było w Przemyślu pierwsze pod okupacją sowiecką niepodległościowe pismo satyryczne — „Wiarus Żołnierza Polskiego". Pod obu okupacjami Związek Odwetu prowadził działania dywersyjne, w tym sabotaż kolejowy wobec transportów materiałów strategicznych.

Spotkanie Gestapo z NKWD na moście w Przemyślu w 1940 roku - zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.

Okupant radziecki prowadził szczególnie ostrą akcję represyjną wobec polskiej inteligencji, młodzieży, działaczy społecznych oraz ich rodzin. Celem władz ZSRR było całkowite wyniszczenie warstwy przywódczej i opiniotwórczej polskiego społeczeństwa. Wśród wielu Polaków zamordowanych przez sowieckich okupantów znalazł się także ostatni prezydent Przemyśla („Królewskiego Wolnego Miasta Przemyśla") — sędzia Władysław Baldini (zamordowany w czerwcu 1941 r.). W wyniku represji stracił życie (w maju 1940 r.) również inny wybitny przemyślanin, nestor przemyskich radnych, a zarazem działacz społeczny i niepodległościowy — Eugeniusz Zołotnicki. Zamordowany też został (wraz ze swoimi uczniami) wybitny historyk i reformator szkolnictwa zawodowego — dr Walery Kramarz (w czerwcu 1941 r.). Sowiecki okupant pastwił się nie tylko nad Polakami, ale także nad przedmiotami polskiej kultury materialnej. Ze szczególną zawziętością tępiono obiekty kultu religijnego i pozostałości kultury szlacheckiej. Po wybuchu wojny niemiccko-sowieckiej, w wyniku działań wojennych, Przemyśl poniósł olbrzymie straty materialne. Poważnemu zniszczeniu uległa katedra obrządku łacińskiego, a także kościół i klasztor SS Benedyktynek. Zniszczone zostały liczne zakłady przemysłowe oraz 1568 budynków mieszkalnych — co stanowiło aż 40% całej zabudowy miasta. Straty, poniesione przez miasto Przemyśl podczas podwójnej, sowiecko-nicmicckiej okupacji były bardzo dotkliwe i są odczuwane do dzisiaj. Artykuł ten stanowi w tym względzie tylko najogólniejszy zarys. Jest to jakby ostrzeżenie dla obecnych i przyszłych pokoleń Polaków, by tragedia tamtych dni nic powtórzyła się w przyszłości. Jest to zarazem wyraz hołdu dla wielu znanych i nieznanych bohaterów, którzy ponosili cierpienia i oddawali życie za wolność Polski.

Żródło tekstu:

1. L.Włodek -"Bilans strat Przemyśla" - Przemyśl 1991.