Orlęta Przemyskie

walka o niepodległość Polski 1909-1951

LESZEK MARIAN WŁODEK

/tekst z folderu wystawowego/

Przemyśl, to najstarsze miasto na kresach wschodnich Rzeczypospolitej, zawsze wierne Bogu i Polsce. Harcerstwo Przemyskie wzięło swój początek z ruchu niepodległościowego, walki o sprawiedliwość społeczną oraz potrzeby moralnego i fizycznego odrodzenia społeczeństwa. Tę ofiarną i zaszczytną służbę Ojczyźnie można podzielić na kilka etapów.

L DROGA DO WOLNOŚCI 1909-1913

Początek tajnemu skautingowi dało powołanie w listopadzie 1909r. Oddziału Ćwiczebnego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego, z drużynowym Bronisławem Lisowskim /40 członków/. 12 listopada 191 Ir. Oddział Ćwiczebny przekształcony został w I Przemyską Drużynę Skautową im. D. Chłapowskiego /46 czł./ oraz powołano pluton II Przemyskiej Drużyny Skautowej im. Kazimierza Pułaskiego /8 czł./. W 1912r. powołano I Przemyską Żeńską Drużynę Skautową im. Tadeusza Kościuszki z drużynową Marią Polaczkówną/150 członkiń/. W marcu 19l3r. utworzono Skautowy Komitet Jedności w Przemyślu, który wystąpił z apelem do wszystkich drużyn skautowych w Polsce, by wystąpiły do Naczelnistwa Skautowego z wnioskiem o przystąpienie do Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych.

II. WALKA ZBROJNA 1914 - 1920

Starsi Skauci przemyscy w latach 1914-1917 walczyli w Legionach Polskich, a w latach 1918-1920 w Odrodzonym Wojsku Polskim. W latach 1917-1918 zorganizowali Związek Gimnazjalnej Młodzieży Niepodległościowej, przekształcony w Oddział Polskiej Organizacji Wojskowej. W tym czasie Skautki zorganizowały pomoc internowanym i rannym legionistom i żołnierzom polskim. 1 listopada 1918r. ppor. Stanisław Marek zdobył ze skautami dworzec kolejowy w Przemyślu. W nocy z 3/4 listopada skauci, pod komendą por. Leona Kazubskiego, obronili mosty na Sanie ratując Zasanie przed zajęciem przez Ukraińców. 11 i 12 listopada przemyscy skauci wzięli udział w walkach o Śródmieście, wyzwalając Przemyśl. 19 listopada wyruszyli z odsieczą Orlętom Lwowskim. Ponownie walczą w obronie miasta 13 grudnia 1918r. pod Niżankowicami, gdzie poległo bardzo wielu skautów. Młodsi harcerze w 1920r. utworzyli Ochotniczą Legię Obywatelską pod komendą Jana Smołki, a harcerki Ochotniczą Legię Kobiet pod komendą Marii Mudrykównej.

III. OSŁONA SUWERENNOŚCI 1921-1938

W 1927r. powołano starszoharcerską drużynę z zastępem męskim i żeńskim. W 1929r. powstał żeński oddział Harcerskiego Przysposobienia Wojskowego, a IV Przemyska Harcerska Drużyna Żeglarska przekształcona została w pluton Przysposoinenia Wojskowego /pionierów/. W 1936r. powołano Koło Byłych Skautów Uczestników Walk o Niepodległość z lat 1910-1918 /33 czł./. Jesienią 1938r. powstało Pogotowie Wojenne Harcerek, w ramach którego prowadzono kursy sanitarne i łączności.

IV. PRZECIW ZAGŁADZIE 1939-1944

We wrześniu 1939r. w ramach Pogotowia Wojennego harcerki opiekują się cywilnymi uchodźcami oraz rannymi żołnierzami, a młodsi harcerze uczestniczą w cywilnej obronie przeciwlotniczej. Od 28 września 1939r. do 22 czerwca 1941 r. Przemyśl został rozdzielony rzeką San na okupację sowiecką i niemiecką. Pod okupacją radziecką w grudniu 1939r. powołana została Harcerska Organizacja Niepodległościowo-Wojskowa, w styczniu 1940r. przekształcona w Hufiec Szarych Szeregów z Komendantem Tadeuszem Dobrowolskim ps."Watra". Reaktywowano II, III i XI drużyny harcerskie. Po aresztowaniach w marcu i kwietniu 1940r. , hufcowym został Walery Kramarz ps. „Waler" od maja 1940r. do 4 marca 1941r. Hufiec /Rój/ podlegał Komendzie Chorągwi we Lwowie /Ul Lew/. Połączenie przemyskich hufców z obu okupacji nastąpiło l listopada 1941r. Pod okupacją niemiecką na Zasaniu w 1939r. powstały grupy harcerskie „Lipowica" Stanisława Kostki ps. "Dąbrowa" i Samodzielna Tajna Organizacja Studencka /STOS/ Zbigniewa Wasiuty vel Sławiana Orlińskiego oraz w 1941r. Koło Przyjaciół Nauk Stanisława Niemca ps. „ San". Pod koniec 1939r. nawiązano kontakt z Kwaterą Główną Szarych Szeregów /Pasieką/, a na początku 1940r. z Komendą Chorągwi w Krakowie /Ul Smok/. Pod koniec 1941 r. hufiec podporządkowany został Chorągwi Lwowskiej. Komendantem Hufca był Ludwik Szopa ps."Rekin" od października 1939r. do 15 lipca 1943r. , następnie Franciszek Zajdel ps. „Stanisławski" od sierpnia 1943r. do lipca 1944 r. Na Zasaniu od 1939r. do polowy 1942r. działała drużyna starszoharcerska Zygmunta Peera vel Praskiego ps." „Tomasz" z zastępem męskim i żeńskim /20 czł./. Pod koniec 1942r. nastąpiła reorganizacja, podział drużyn /Rodzin/ według wieku i specjalizacji, l września 1943r. stan organizacyjny przedstawiał się następująco ; 1 drużyna Zawiszaków /od 12-tu do 14-tu lat/ Jana Kruka /9 czł./ i 2 drużyny Bojowych Szkół /BS/ od 15-17 lat Zdzisława Siębaba ps."Mścibór" i Tadeusza Dobrowolskiego ps."Siuks". Drużyny te były podzielone wg specjalizacji na Małego Sabotażu, która zajmowała się niszczeniem niemieckich ogłoszeń, rozlepianiem ulotek antyniemieckich i kolportażem prasy konspiracyjnej, - oraz łączności, która zajmowała się zaopatrywaniem w żywność ukrywających się przed aresztowaniem osób, ratowaniem dzieci żydowskich, łącznością konspiracyjną między Szarymi Szeregami a Związkiem Walki Zbrojnej - Armią Krajową, Radą Pomocy Żydom „Zegota" i Powiatowym Delegatem Rządu R.P. . Rozwój organizacyjny doprowadził do powołania od września 1943r. drugiej drużyny Zawiszaków ks. Władysława Deca ps. „Skorupka" oraz drużyny Grup Szturmowych /GS/ od lat 17-tu wzwyż Zygmunta Korzeniowskiego ps."Wiiga", którą włączono do Kierownictwa Dywersji /Kedyw/ Inspektoratu Rejonowego Armii Krajowej w Przemyślu /Ośrodek Paweł/. Zastępy występowały jako zespoły albo parole dywersyjne i sabotażowe. W ramach Wielkiej Dywersji 28 października 1943r. spalono fabrykę papy „Asfalt", a 16 listopada 1943r. spalono fabrykę wozów na Przekopanej. W odwet za tę ostatnią akcje Niemcy rozstrzelali 29 listopada 1943r. 10 zakładników. W ramach akcji „Jula" patrole Batalionu „Zośka" dokonały 6 kwietnia 1944r. wysadzenia przepustów kolejowych pod Rogóżnem i Tryńczą, przy osłonie przemyskich Grup Szturmowych . Niemcy w odwet rozstrzelali 12 kwietnia 1944r. 50 zakładników. l lipca 1944r. stan organizacyjny przedstawiał się następująco: 2 drużyny Zawiszaków /29 czł./, 2 drużyny BS /34czł./ i l drużyna GS /18 czł./. W czasie akcji „Burza" w lipcu 1944r. w walce uczestniczyły drużyny GS i BS w ramach 38 pułku piechoty AK. W czasie okupacji harcerki występowały pod kryptonimem : Organizacja Harcerek /OH/1939-1940, Związek Koniczyn /ZK/ 1940-1943 i Bądź Gotów /BG/ 1943-1944. Komendantką Hufca Żeńskiego była Antonina Kalinowicz ps.Tosia" w latach 1939-1944. Hufiec podlegał Komendzie Chorągwi we Lwowie w latach 1941-1944. Pod okupacja niemiecką na Zasaniu w latach 1939-1944 działały 2 drużyny żeńskie : samarytanek Marii Drzewickiej /28 czł./ i łączności Janiny Dryś /21czł./.

V. WALKA O TOŻSAMOŚĆ 1944-1951

Część Szarych Szeregów jako organizacja kadrowa działała w konspiracji pod zmienionymi nazwami. Od września 1944r. do maja 1945r. jako Związek Harcerstwa Polskiego Krajowego /ZHPK/ Zbigniewa Grochowskiego ps. „Wrona" /30 czł./, który wydawał pismo konspiracyjne „Czuj Duch" i „Na Tropie Wolności". - 4 maja 1945r. część harcerzy z drużyny Jana Kruka i ZHPK wstąpiła do oddziału partyzanckiego, który w okolicach Birczy bronił polskich wsi przed napadami Ukraińskiej Powstańczej Armii /UPA/. Od czerwca 1945r. do maja 1947r. działał Klub Dyskusyjny Instruktorów Leszka Włodka ps."Azymut" /12 czł./, od czerwca 1947r. do grudnia 1949r. działała Generalna Konfederacja Niepodległej Polski /Baza Jadwiga/ Eleonory Korzeniowskiej ps."Barbara" /15 czł./ i od 1948r. do 1951 r. Zastęp Indyjski Zenona Pobidyńskiego ps. „Pantera" /10 czł./ Organizacje te podtrzymywały w szeregach jawnego harcerstwa tradycje skautingu i służby Bogu i Polsce oraz gromadziły żywność, odzież i środki opatrunkowe dla polskiej ludności ze spalonych wsi. Część starszych harcerzy brała udział w walce zbrojnej w obronie polskiej ludności przed zagładą.