Tajne plany i bilans germanizacji i sowietyzacji

Przemyśla w latach 1939-1945

LESZEK MARIAN WŁODEK

/tekst z folderu wystawowego/

Przemyśl - najstarsze miasto na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej - w czasie II wojny światowej urasta do symbolu losów Państwa i Narodu Polskiego. Podpisany przez Niemcy i ZSRR 23 sierpnia 1939 r. pakt o nieagresji w swym tajnym protokole dzielił miasto wzdłuż Sanu między dwa mocarstwa. Podział ten został potwierdzony umową z 28 września 1939 r. w sprawie granic i przyjaźni. Działając wspólnymi metodami każdy z okupantów realizował odrębną politykę eksterminacji biologicznej i pracy niewolniczej miejscowej ludności oraz kolonizację zajętych terenów. W wyniku tych działań zmieniła się struktura etniczna mieszkańców. W świetle danych biura ewidencji miasto przed wojną posiadało 62272 mieszkańców, w tym 63,3% narodowości polskiej, 29,5% żydowskiej, 7,0% ukraińskiej i 0,2% innych nacji. Według tych samych źródeł miasto utraciło 35188 mieszkańców, czyli 57% ogółu ludności. Cofnęło to miejscową społeczność w rozwoju o pół wieku wstecz. Wśród poniesionych strat było 17961 osób narodowości żydowskiej i 17227 osób narodowości polskiej.

W czasie dwuletniej okupacji sowieckiej ubyło 11562 mieszkańców narodowości polskiej, w miejsce których sprowadzono w celach rusyfikacji 4852 obywateli radzieckich. Podczas pięcioletniej okupacji niemieckiej ubyło 17961 mieszkańców narodowości żydowskiej i 5665 narodowości polskiej, w miejsce których sprowadzono w celach germanizacji 2035 Niemców. Dalszy postęp kolonizacji miał nastąpić po zakończeniu wojny. W ramach Generalnego Planu Wschodniego 28 maja 1942 r, opracowano perspektywiczny plan osadnictwa ludności niemieckiej w Przemyślu przewidujący w ciągu 25 lat osiedlenie 12 600 kolonistów. Na terenie miasta i najbliższej okolicy uratowano przed zagładą 425 Żydów, płacąc za to życiem 568 osób, które niosły im pomoc. Po wojnie władze miejskie przeprowadziły urzędowe dochodzenie w sprawie poniesionych strat osobowych. Ustalono wówczas, że na 56000 cywilnych mieszkańców miasta ubyło 35732, czyli 63,8% ogółu ludności. Określono też przyczyny poniesionych strat. Należy do nich utrata życia 22333 osób (39,9%), wywózka na roboty przymusowe i wysiedlenia na wschód 10850 osób (19,4%) oraz przesiedlenia ze strefy przygranicznej 2549 osób (4,5%). Wśród osób, które utraciły życie było 7815 dzieci do 16 roku życia.

Okupacja niemiecka - obejmowała całe miasto od 15 do 27 września 1939 i od 27 czerwca 1941 do 26 lipca 1944, natomiast tylko Zasanie od 28 września 1939 do 27 lipca 1941. Germanizacja miasta rozpoczęła się od powołania 19 września 1939 r. niemieckiej administracji państwowej -starostwa powiatowego i 11 października 1939 r. niemieckich władz miejskich (komisarza miejskiego). Od grudnia 1939 r. w miejsce dotychczasowej nazwy Przemyśl - Zasanie występuje nazwa Niemiecki Przemyśl. 27 czerwca 1940 roku powołane zostaje starostwo miejskie Niemiecki Przemyśl. Od sierpnia 1941 powołane zostaje starostwo powiatowe Przemyśl, 1 listopada 1941 nastąpiło połączenie obu części miasta w miasto Przemyśl, 24 listopada 1939 wprowadzono język niemiecki jako urzędowy. Pozostałe języki uznano za pomocnicze. W przemyskim sądzie grodzkim i później okręgowym, jako język pomocniczy uznano tylko język ukraiński. Zmieniono większość nazw ulic od stycznia 1940 na niemieckie. 13 lipca 1940 Generalny Gubernator Hans Frank podczas swego pobytu w Przemyślu powiedział „ogłaszam w imieniu Adolfa Hitlera miasto Niemiecki Przemyśl jako założone..." W dalszym ciągu przemówienia wskazał „na zaszczytne zadanie, jakie ma do spełnienia to miasto dla narodowo-socjalistycznych Niemiec..." Od tego czasu wzrosła też intensywnie liczba Niemców w mieście od 755 w czerwcu 1941 r. do 2035 w kwietniu 1944 r. Na terenie miasta wyznaczono specjalne dzielnice, w których ze względu na komfortowe warunki zamieszkali wyłącznie Niemcy. Utworzono też dzielnicę żydowską w celu biologicznej zagłady jej mieszkańców. W odniesieniu do miejscowej ludności istniał przymus niewolniczej pracy na miejscu, względnie w Niemczech. By realizować swe cele Niemcy stosowali terror, biorąc zakładników, względnie prewencyjnie wysyłając do obozów koncentracyjnych. Miasto było często odwiedzane przez przedstawicieli najwyższych władz niemieckich, między innymi H.Himmlera - Szefa Niemieckiej Policji, H.Franka - Generalnego Gubernatora.

Okupacja sowiecka - trwała od 28 września 1939 r. do 27 lipca 1944 r. Rozpoczęła się od przekazania przez wojsko niemieckie władzy wojskom radzieckim. Wszystkie polskie władze administracyjne uległy likwidacji, w ich miejsce powołano sowiecką administrację. 4 grudnia 1939 r. nastąpiła reorganizacja podziału terytorialnego kraju. W miejsce dotychczasowych powiatów i województw powołano rejony i obwody. Przeniesiono też rejon Przemyśl z obwodu lwowskiego do drohobyckiego. W miejsce języka polskiego wprowadzono jako urzędowy język rosyjski oraz ukraiński. Od połowy 1940 r. przemianowano nazwy 90% ulic na rosyjskie i ukraińskie. Aresztowano i stracono inteligencję polską i działaczy społecznych. Tak stracili życie starosta przemyski A. Remiszewski, ostatni prezydent miasta W. Baldini, i sędziowie sądu okręgowego A. Hornik, A. Taszkiewicz i wielu innych. Zginęli wzięci do niewoli: dowódca obrony miasta ppłk J. Matuszka, komendant miasta ppłk M, Sokół-Szachin, ks. ppłk J. Panaś, ks. mjr St. Kontka i ponad 100 oficerów garnizonu przemyskiego. W Przemyślu byli również aresztowani przez NKWD przekraczający nielegalnie granicę gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski - Komendant Główny Służby Zwycięstwu Polski i Związku Walki Zbrojnej pod okupacją radziecką wraz ze swym sztabem. Tutaj też został aresztowany Eugeniusz Złotnicki - wybitny nauczyciel i działacz społeczny - na podstawie fałszywych doniesień konfidentów. Po zajęciu miasta przez wojska radzieckie przebywał w nim 29 września 1939 r. Sekretarz Partii N. Chruszczow.

Powyższa problematyka została przedstawiona na ekspozycji w postaci dokumentów, afiszy, prasy i publikacji książkowych, planów i zdjęć ze zbiorów organizatorów wystawy. Źródła archiwalne i literatura naukowa jest po raz pierwszy przedstawiona szerszemu kręgowi społeczeństwa.