STRONA GŁÓWNA

Harcerstwo w Przemyskiem 

1909-1944

 LESZEK MARIAN WŁODEK

Harcerstwo wywodzi się z ruchu niepodległościowego, walki o sprawiedliwość społeczną oraz odrodzenie moralne i fizyczne przyszłych pokoleń. Drogę, jaką przebyło, można podzielić na dwa etapy. Pierwszy z nich - to walka w obronie uciskanych i o niepodległość Polski w latach 1909-1918. Drugi - to obrona i utrwalenie bytu państwowego oraz samoobrona przed biologiczną zagładą w latach 1919-1944.

Początek harcerstwu na obszarze dzisiejszego województwa przemyskiego dały, działające od 1909 roku, oddziały ćwiczebne - w Przemyślu im. gen. Dezyderego Chłapowskiego oraz w Jarosławiu im. płk. Dionizego Czachowskiego. Stały się one pierwszymi drużynami skautowymi na naszym terenie. Po nich ten sam kierunek działania obrały istniejące w obu tych miejscowościach od  1910 r. drużyny Młodzieży Sokolej, która następnie przejęła patronat nad całym ruchem. Pod koniec 1911 roku ze skautingiem połączyły się ogniwa organizacyjne Związku Nadziei. Zasadniczym zwrotem integrującym wszystkie dotychczasowe organizacje w jedną nową, był przyjazd do Przemyśla, 12 listopada 1911 roku, twórcy polskiego skautingu Andrzeja Małkowskiego. Powołano wówczas I Przemyską Męską Drużynę Skautową im. gen. Dezyderego Chłapowskiego (kierował nią Bolesław Lisowski) i  samodzielny pluton II Przemyskiej  Męskiej Drużyny Skautowej im. Kazimierza Pułaskiego (prowadził go prof. Bolesław Bożek) oraz patrol skautowy żeński (dowodzony przez Adę Ciskównę). W celu koordynacji działalności 15 listopada utworzono Komisję Skautową. W grudniu 1911 roku zorganizowano I Jaroslawską Męską Drużynę Skautową im. płk. Dionizego Czachowskiego (kierowaną przez Jana Decowskiego) oraz patrol żeński skautek (prowadzony przez Zofię Słoniewską). Jak głębokie było zaangażowanie w tę działalność świadczyć mogą następujące przykłady W celu zdobycia teoretycznych i praktycznych wiadomości w zakresie pracy skautowej wśród istniejących już  przez dłuższy czas drużyn Romuald Kawalec udał się pieszo z Jarosławia do Lwowa, przemierzając ok. 140 km w okresie od 27 do 29 grudnia 1911 r. Podobnie postąpiło 4 skautów z Piotrem Skibą z I Przemyskiej Drużyny, przemierzając pieszo drogę z Przemyśla do Lwowa, ok. 100 kun (od 31 stycznia do 1  lutego 1912 r.).

W 1912 roku następuje dalszy rozwój organizacyjny. Powstaje I Przeworska Męska Drużyna Skautowa im. Tadeusza Kościuszki oraz  I Przemyska Żeńska, Drużyna Skautowa im. Tadeusza Kościuszki (drużynowa dr Maria Polaczkówna), licząca około 150 członków. Dochodzi do stabilizacji i pewnych reorganizacji. W I Przemyskiej Męskiej Drużynie (liczącej) 46 członków w 6 zastępach) drużynowym zostaje Stanisław Piątka, a w I Jarosławskiej Męskiej Drużynie (107 członków w 13 zastępach) - Adam Rzepicki. W Przemyślu powołano wspólne dla organizacji męskich i żeńskich - Miejscową Komendę Skautową i Radę Skautową na czele której stanął Bolesław Błażek.

W marcu 1913 r. Skautowy Komitet Jedności w Przemyślu zwrócił się z apelem do wszystkich drużyn w Galicji, by wystąpiły one do Naczelnictwa Skautowego z wnioskiem o przystąpienie do Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Ten patriotyzm naszych harcerzy znalazł swoje potwierdzenie po wybuchu I wojny światowej - skauci zgłaszali się ochotniczo do formujących się Legionów Polskich, natomiast skautki podejmowały pracę w szpitalach, organizowały dożywianie głodującej, ludności itp. Po 1915 r. Jarosławska Męska Drużyna Skautowa zmieniła swego patrona na ks. Józefa Poniatowskiego. Zmiany organizacyjne  nastąpiły również w przemyskich drużynach męskich (I i II), powołana też została III Przemyska Męska Drużyna Skautowa. Kryzys legionów powoduje że pod koniec 1917 roku w Przemyślu skauci organizują Związek Gimnazjalny Młodzieży Niepodległościowej, włączony następnie do Polskiej Organizacji Wojakowej. W tym samym roku powstała w tym mieście Okręgowa Komenda Skautowa, na czele której stanęła Maria Mudrykówna. Następuje wzrost szeregów skautowsklch - przede wszystkim żeńskich. Wynika to m.in. z rozszerzenia terenu ich działania. I Drużyna im. Tadeusza Kościuszki i   II — im. Królowej Jadwigi działały w środowisku młodzieży szkolnej, natomiast III - im. Emilii Plater w środowisku młodzieży rzemieślniczej (szwaczek). W tym czasie powołano też „Patronat" zajmujący się pomocą materialną i organizacyjną dla drużyn, w skład którego wchodzili m.in. przedstawiciele „Sokoła" i szkół.

l listopada 1918 roku we wszystkich miastach dzisiejszego naszego województwa skauci biorą udział w rozbrajaniu żołnierzy zaborczych i wyzwalaniu więzionych działaczy niepodległościowych. W Przemyślu  por. Stanisław Marek na czele skautów zdobył stację kolejową i zajął magazyny wojskowe. W nocy z 3 na 4 listopada dowodzący grupą harcerzy por. Leon Kazubski obronił  Zasanie przed zajęciem tej  dzielnicy przez nacjonalistów ukraińskich. 7 listopada oddziały wojskowe Przemyskiej Rady Robotniczo - Żołnierskiej uznały regulamin I Przemyskiej Męskiej Drużyny jako własny. Zdążającą do Przemyśla odsiecz zasilili skauci z Jarosławia, Przeworska i Lubaczowa. 11 listopada członkowie drużyn męskich biorą udział w walkach o wyzwolenie miasta, natomiast skautki pełnią w tym czasie służbę sanitarną i intendencką. Działania wojenne nie ustają, pomimo zdobycia miasta. 13 grudnia w jego obronie pod Niżankowicami ginie 10 skautów.

W Jarosławiu 18 maja 1919 foku powołana zostaje Komenda Miejscowa Drużyn Żeńskich Skautowych na czele z Kazimierą Wodzińską. W 1920 roku harcerze pełnią służbę wartowniczą w oddziałach Ochotniczej Legii Obywatelskiej. W tym roku powstaje w Przemyślu odrębna  Komenda Hufca Harcerzy z hufcowym prof. Janem Smołką i Komenda Hufca Harcerek na czele z prof. Izą Kosowską. W 1921 roku I Przemyska Drużyna Harcerzy, z inicjatywy drużynowego Walerego Kramarza, założyła 3 plutony zuchów. Pierwszy z nich powstał przy Szkole Powszechnej im. Czackiego. W następnym roku zorganizowano w przemyskich szkołach  dwie kolejne męskie drużyny — IV i V. W tym czasie pojawiły się nowe koncepcje w ruchu harcerskim, w postaci tzw. Wolnego Harcerstwa, do którego władz centralnych wybrano w 1923 roku przemyskiego pedagoga dr. Stanisława Jerschynę. Rok 1927 przynosi w Przemyślu specjalizację drużyn — powstaje IV Harcerska Drużyna Żeglarska im. Jana z Kolna (drużynowy Edward Heil) oraz Drużyna Starszoharcerska (na czele z hufcowym Józefem Bugajskim), posiadająca dwa zastępy — męski i żeński. Założono też w tym roku pierwszą wiejską drużynę harcerzy i harcerek oraz wiejską gromadę zuchową, w Kosienicach. W następnym roku powstał Wydzial Harcerski, w skład którego weszli komendanci hufców,  przewodniczący Kola Przyjaciół Harcerstwa, przewodniczący Harcerskiego Klubu Sportowego „Czuwaj" oraz drużyna starszoharcerska. Przewodniczącym został Józef Kostrzewski. 

W 1929 roku pojawiają się próby militaryzacji w ruchu harcerskim, powołany zostaje żeński oddział harcerski Przysposobienia Wojskowego (PW), a drużyna żeglarska występuje jako „pluton pionierów PW". Wywołuje to ostrą reakcję ze strony działaczy robotniczych, w wyniku czego 21 lutego 1930 roku powołano przy Towarzystwie Uniwersytetów Robotniczych w Przemyślu Gromadę Czerwonego Harcerstwa składającą się z 40 chłopców będących w terminie rzemieślniczym. W następnym roku utworzono Koło Przyjaciół Hufca Harcerzy w Przemyślu. W 1932 roku przemyski hufiec objął swoim działaniem powiat przemyski i dobromilski oraz Radymno (z powiatu jaroslawskiego). W roku następnym hufiec męski liczył 503 harcerzy w 16 drużynach, a żeński - 370 harcerek w 8 drużynach oraz 121 zuchów. Ważnym wydarzeniem było ponowne włączenie się do pracy dawnych działaczy harcerskich, uczestników walk niepodległościowych. Powołali oni 29 listopada 1936 roku Kolo Byłych Skautów z lat 1910—1918 zrzeszające 33 osoby w 3 sekcjach: gospodarczej, wychowawczej i historycznej. Jego prezesem został Eugeniusz Zołotnicki. W 1937 roku dokonano otwarcia w Zurawicy pierwszego na naszym terenie Domu Harcerza. Hufiec żeński w Jarosławiu w 1939 roku obejmował powiaty jarosławski, przeworski, łańcucki i niżański z 917 harcerkami i zuchami w 17 drużynach i 12 gromadach.

Po wybuchu II wojny światowej harcerze zdolni do noszenia broni wstępowali do wojska, pozostali pełnili służbę w oddzialach obrony przeciwlotniczej (OPL.) i lączności telefonicznej oraz roznosili karty mobilizacyjne. Przed wkroczeniem wroga na nasz teren ewakuowali się na wschód. Harcerki, zorganizowane w Pogotowiu Wojennym, pozostały na miejscu - pracowały w szpitalach, udzielały pomocy społecznej (dostarczały posiłki i napoje transportom wojskowym  i uchodźcom na stacjach i przy głównych drogach) oraz pełniły funkcje łączniczek. Komendantkami Pogotowia Wojennego były: w Przemyślu - Antonina Kalinowicz, w Jarosławiu - Stanisława Żmudzińska, w Przeworsku - Julia Sławińska, w Sieniawie - Marta Sierżęga-Płachcińska.

Po wkroczeniu Niemców działalność charytatywna i samarytańska nic ustala. Zmienił się tylko jej zakres. Starsi harcerze i harcerki wstępowali do organizacji konspiracyjnych, względnie uchodzili za granicę, by walczyć tam w polskich oddziałach wojskowych. Powstawały też harcerskie samodzielne organizacje podziemne. I tak w Przemyślu, już we wrześniu 1939 roku, powstała „Grupa Lipowica" Stanisława Kostki „Dąbrowy", w 1940 roku - Samodzielna Tajna Organizacja Studentów („STOS") Zbigniewa Wasiuty-Orlińskiego „Sławiana" i w 1941 roku - Kolo Przyjaciół Nauk Stanisława Niemca „Sana". Organizacje te w 1942 roku włączono do Armii Krajowej, gdzie przyjęły nazwę Patrol Dyspozycyjny Dywersji i Wywiadu („DW"). W połowie 1943 roku, w wyniku aresztowań, uległy likwidacji. Równocześnie podjęły działalność harcerki przemyskie, tworząc  Drużynę samarytańską  (kierowała nią Maria Drzewicka) i Drużynę Łączności (Janina Dryś).

Komenda Chorągwi „Szarych Szeregów" w Krakowie na początku 1940 roku nawiązała kontakty organizacyjne z Przemyślem przez Władysława Luteckiego oraz z Jarosławiem i Przeworskiem przez Tadeusza Szymańskiego. Po ich aresztowaniu, w maju 1941 roku, więź ta urwała się. Pod koniec 1941 roku nawiązano kontakt z Komendą Chorągwi Lwowskiej. Początkowo podjęto próbę powołania drużyn harcerskich na bazie szkolnych kół Polskiego Czerwonego Krzyża. Wobec rozwiązania przez Niemców tej organizacji, przyjęto za bazę działalności drużyn - kółka ministranckie. W Przemyślu pierwszą drużynę powołano przy kościele Reformatów (z drużynowym Janem Krukiem), drugą przy kościele Salezjanów (z drużynowym ks. Władysławem Decem), a trzecią przy kościele katedralnym. Stan taki utrzymywał się do 1943 roku. W następnym roku było już 5 drużyn „Szarych Szeregów" - dwie - „zawiszaków" (HJ), dwie — „bojowych szkól" (BS) i Grupa Szturmowa (GS), w których zrzeszonych było 81 członków. GS i jedna z drużyn BS wchodziły w skład Kierownictwa Dywersji („KEDYWU" AK) przemyskiego Inspektoratu ("Ośrodek Paweł") i Obwodu („Palma"), a druga drużyna BS brała udział w pracach Przemyskiej Delegatury Okręgowej Rady Pomocy Żydom żegota"). Inspektorat przemyski („Płotka") obejmował obwody: przemyski („Piskorz"), jarosławski („Jesiotr"), Przeworski („Pstrąg") i łańcucki („Łosoś"). Na jego terenie, w ramach akcji „Julia", Batalion Harcerski „Zośka", w nocy z 5 na 6 kwietnia 1944 roku, wysadził przepust kolejowy koło Rogóżna i most kolejowy koło Tryńczy wraz 2 niemieckimi pociągami (chodziło o utrudnienie dostaw materiałów wojennych na front wschodni). W przygotowaniu i osłanianiu tej akcji brali również udział miejscowi harcerze. Prowadzona od początku okupacji walka poprzez „mały sabotaż", „akcję N", pomoc Żydorn i jeńcom oraz „wielka dywersję" -  pociągała za sobą liczne ofiary. Przypomnijmy kilka postaci z naszego regionu, które zginęły po ta abyśmy mogli żyć:

członkowie grup szturmowych, którzy zginęli w nierównej walce w 1944 roku, tuż przed wyzwoleniem -- Adam Zięba „Kibic" z Kańczugi (otoczony przez Niemców, gdy zabrakło mu amunicji - rozerwał się granatem 27 maja koło Orzechowiec), Zygmunt Stanisław Korzeniowski „Wilga" z Przemyśla (osłaniając grupę oczekującą na zrzut lotniczy, poległ 2 czerwca k. Kosienic, ściągając na siebie obławę, tym samym ratując życie innym), Barbara Puzon z Jarosławia (pomimo męczarni w gestapo, nie wydała nikogo - rozstrzelana 9 czerwca w lesie kidałowickim koło Jarosławia).

 Żródło tekstu:

1. L.Włodek -"Harcerstwo w Przemyskiem" - Przemyśl 1987.

Opracowanie strony:  © P.Jaroszczak - Przemyśl 2000