Koniec Królewskiego Wolnego Miasta
LESZEK MARIAN WŁODEK
Tragedia Przemyśla we wrześniu 1939 roku jest odbiciem losów państwa i narodu polskiego. Historia nie powtarza się, ale ludzie popełniają bardzo często te same błędy. Stąd przypomnienie wydarzeń września, by budując nową przyszłość wyciągnąć odpowiednie wnioski z przeszłości. Przemyśl przed II wojną światową był ważnym ośrodkiem administracyjnym i militarnym. Tutaj miało siedzibę dowództwo Okręgu Korpusu nr X, który swoim zasięgiem obejmował 38 tys. km kw. (10 % powierzchni państwa polskiego) z 3 mln 401 tys. mieszkańców oraz stolicą dwu biskupstw: obrządku łacińskiego o powierzchni 24 tys. km kw. i l mln 211 tys. wiernych i obrządku grekokatolickiego z l min 160 tyś. wiernych. Już od pierwszych dni września mieszkańcy Przemyśla nękani byli atakami lotniczymi. Ich punktem kulminacyjnym było bombardowanie 7 września, kiedy to między innymi zburzono dom na Targowicy, w którym zginęło 40 osób i zniszczono Żeńską Szkołę Powszechną na ulicy Konarskiego, oraz 8 września, gdy zapalono „pasaż Gansa" na ul. Mickiewicza i zburzono kamienicę przy Placu na Bramie nr 4. Ofiarami nalotów oprócz wojska była ludność cywilna: 45 Żydów, 30 Polaków, 5 Ukraińców.
Na prawym brzegu Sanu - członek Rady Wojennej Frontu Ukraińskiego N.Chruszczow w Przemyślu (29 września 1939 r)
zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.
Na lewym brzegu Sanu - Hitler koło Jarosławia (15 września 1939 r)
zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.
Przeprowadzona 10 września ewakuacja instytucji i ludności zamyka pewien rozdział historii. Ostatnim prezydentem Królewskiego Wolnego Miasta Przemyśla zostaje sędzia, Władysław Baldini, w miejsce Policji Państwowej powołano Straż Obywatelską Królewskiego Wolnego Miasta Przemyśla. 13 września przybywa tu dowódca Frontu Południowego, gen. broni Kazimierz Sosnkowski, który organizuje obronę miasta i powierza ją ppłk. Janowi Matuszkowi. Walki toczą się 14 września. Żołnierze niemieccy zastrzelili między innymi podchorążego 38 Pułku Piechoty, Zbigniewa Czerwińskiego przy ul. 3 Maja 162 i dwóch nieznanych żołnierzy, którzy się poddali. Zabili cywila Wojciecha Machałę z jedenastoletnią córką, Stefanią i podpalili jego zabudowania na Zielonce, dlatego, że nie wydał ukrywających się żołnierzy polskich. Wróg wykorzystał też zróżnicowanie etniczne miejscowej ludności, doprowadzając do antagonizmów narodowościowych i walk bratobójczych. Zorganizowane przez hitlerowców ukraińskie oddziały dywersyjne napadały na wycofujących się pojedynczych żołnierzy polskich, rozbrajały, pozbawiały mundurów i mordowały w okolicy Buszkowic. Dokonały też zbrodni na osobach cywilnych, zamordowały leśniczego Stanisława Wojtowicza wraz z jego rodziną i podpaliły leśniczówkę na Kruhelu Wielkim. Po zajęciu miasta, 15 września Niemcy powołali do wykonywania swoich czynności prezydenta miasta Baldiniego i internowali, jako zakładników, część radnych i pracowników zarządu miasta oraz przedstawicieli społeczności polskiej. Wśród nich między innymi byli: nestor przemyskich radnych Eugeniusz Złotnicki, radny i poseł Apolinary Garlicki, inspektor szkolny Karol Fischer, urzędnik miejski mgr Stanisław Bojczuk.
Powitanie Generalnego Gubernatora Hansa Franka przez przedstawicieli ludności ukraińskiej w Przemyślu
zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.
Powitanie Hansa Franka przez ludność ukraińską
zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.
Powitanie "chlebem i solą" Hansa Franka przez ludność ukraińską
zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.
Przemyśl - powitanie Hansa Franka przez ludność ukraińską. Na częściowo zdemontowanym
Pomniku Orląt stoi ukraiński milicjant z flagą
zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.
Brama triumfalna stawiana przez ludność ukraińską na powitanie oddziałów niemieckich
zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.
Władzę nad miastem i okolicą sprawowała Komenda Polowa i Komenda Miasta na czele z gen. por. Strecciusem. Do Komendy w pierwszym dniu okupacji zwróciła się ukraińska delegacja w składzie: dr Włodzimierz Zahajkiewicz, M. Demczuk, prof. I. Gontarski, kupiec Jarosiewicz i mgr St. Nawrocki z propozycją objęcia władzy w mieście. Odpowiedzią na tę propozycję było zaproszenie ks. biskupa grekokatolickiego, J. Kocyłowskiego i dr. W. Zahajkiewicza na spotkanie 15 września z Adolfem Hitlerem w okolicy Jarosławia, który przyleciał samolotem w celu rozważenia powołania rządu ukraińskiego na obszarach położonych na wschód od Sanu. Spowodowało to masową manifestację w dniu 16 września na przemyskim rynku ludności ukraińskiej, deklarującej przyjaźń między Niemcami a Ukrainą. Równocześnie, 15 września, Niemcy zaprosili Wincentego Witosa na rozmowę w sprawie utworzenia rządu polskiego. Po jego odmowie internowano go 16 września w Sądzie Grodzkim w Jarosławiu.
Przemyśl - most kolejowy na rzece San stanowił przejście graniczne między strefą okupacyjną niemiecką i radziecką
zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.
Przemyśl
- granica na rzece San - na pierwszym planie tablica w ostrzegawcza po stronie
okupacyjnej niemieckiej
z napisem zabraniającym zbliżania się do
drutów granicznych , w głębi widok na stronę
okupacyjną radziecką - widoczne są tam umieszczone na budynkach
portrety sowieckich dygnitarzy
komunistycznych
zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.
Mapa niemiecka przedstawiająca frontowe podróże (lotnicze i kolejowe) A.Hitlera.
Podróż lotnicza nr 6 - w okolice Przemyśla i Jarosławia - miała miejsce 15 września 1939 r
mapa ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.
Natychmiast po wkroczeniu wojsk niemieckich utworzono dla internowanych żołnierzy i cywilów w rynku pod nr 25, w budynku dawnego Sądu Okręgowego (dziś Urząd Wojewódzki), obóz zbiorczy oraz obóz przejściowy przy ul. Mickiewicza 98-108 (dziś ul. Lwowska) w koszarach 22 Pułku Artylerii Lekkiej. Obozy te istniały do 27 września, kiedy to część internowanych zwolniono, a pozostałą część przekazano do dwóch obozów jenieckich na Zasaniu, przy ul. Okrzei i na Lipowicy. Stan zaludnienia tych obozów wyniósł od 7 do 15 tys. osób. Nowy ład i terror wśród miejscowej ludności wprowadziło powołanie 17 września posterunku oddziału operacyjnego Policji Bezpieczeństwa, na czele którego stał por. SS — Fischotter. Oddział ten, wspólnie z wojskiem, 18 i 19 września aresztował, na podstawie wcześniej przygotowanych list, 104 mężczyzn narodowości żydowskiej ze środowisk inteligenckich, bogatych kupców i przemysłowców i rozstrzelał w Grochowcach i Przekopanej. Powstają nowe władze administracyjne. 19 września utworzony zostaje powiat, w skład którego wchodzi były powiat przemyski i dobromilski. Do Przemyśla przenosi swą siedzib 20 września dowódca grupy operacyjnej Policji Bezpieczeństwa przy dowództwie 14 Armii, gen. brygady SS — Bruno Streckenbach. Ogłoszenie 22 września komunikatu ustalającego miedzy wojskiem niemieckim a radzieckim linie demarkacyjną na Sanie pociągnęło za sobą natychmiastową reakcje: ksiądz biskup obrządku łacińskiego, Franciszek Barda, 23 września przenosi się na Zasanie, powierzając biskupowi Wojciechowi Tomace jurysdykcję nad diecezją pod okupacją sowiecką. Ulega likwidacji 24 września powiat przemyski, a miejscowości położone na lewym brzegu Sanu zostają włączone do powiatu jarosławskiego. 25 września miasto opuszcza gen. Streckenbach. Wycofujące sie oddziały wojskowe 26 września podpaliły dwie synagogi przy ul. Jagiellońskiej. Niemcy powołują 27 września na Zasaniu nowe władze miejskie z burmistrzem — sędzią narodowości ukraińskiej — doktorem Grzegorzem Łuczakowskim oraz wysiedlają Żydów i komunistów za San. 28 września na polecenie Niemców prezydent Baldini przekazał swe urzędowanie w Rynku radzieckiemu następcy. Miasto pod okupacją sowiecką odwiedzili 29 września dygnitarze komunistyczni, między innymi przybył tu członek Rady Wojennej Frontu Ukraińskiego, Nikita Chruszczow, który zrobił sobie pamiątkowe zdjęcie na zniszczonym moście. 30 września uchodźcom z obu stron okupacyjnych pozwolono jeszcze na powrót do stron rodzinnych bez przepustek. Podział miasta między dwa państwa stał się faktem dokonanym.
Spotkanie Gestapo z NKWD na moście w Przemyślu w 1940 roku.
zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.
Źródło tekstu:
1. L.Włodek - "Koniec Królewskiego Wolnego Miasta" - Przemyśl 1991 r.
Opracowanie strony: © P.Jaroszczak - Przemyśl 2012