Zagłada kultury na Kresach

Zagłada kultury polskiej na Kresach Wschodnich

dr. Zdzisław Konieczny

czasopismo publicystyczno-historyczne „Na Rubieży” - nr 86/2006 r.

Obszar Kresów Południowo – Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej obejmuje byłe województwa: stanisławowskie, tarnopolskie oraz 14 powiatów wschodnich województwa lwowskiego. Małopolska zwana w okresie zaboru austriackiego Galicją posiadała, po uzyskaniu w roku 1870 autonomii, większe możliwości rozwoju kultury i nauki polskiej. We Lwowie – stolicy Galicji mieściły się władze autonomiczne m.in. sejm krajowy i rząd krajowy.

Większe niż w zaborze rosyjskim i niemieckim swobody narodowe powodowały odgrywanie przez Galicję roli kuźnicy myśli polskiej, mającej wpływ na pozostałe zabory. Lwów odgrywał największą rolę w Galicji, gdyż skupiało się w nim życie naukowe i kulturalne Polaków. We Lwowie istniały wyższe uczelnie, Ossolineum, muzea, najważniejsze biblioteki i archiwa polskie.

Teren włączony do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (USRR) zamieszkiwało w roku 1931 około 4.850.000 mieszkańców, w tym 1.850.000 Polaków i 2.580.000 Ukraińców, a według wyznania 1.360.000 rzymskokatolików i 3.040.000 grekokatolików. Dorobek kultury polskiej i ogólnoeuropejskiej gromadzony i wytwarzany w okresie przedrozbiorowym i wzbogacany stale w okresie galicyjskim w Małopolsce Wschodniej był bardzo duży. Magnateria polska lokowała swe zbiory w muzeach Lwowa, który traktowała jako centrum kultury polskiej i centrum administracyjne Galicji, a następnie Małopolski Wschodniej. Na stan polskiego posiadania składały się zamki, pałace, dwory budowane od XIV wieku przez arystokrację i bogata szlachtę. Dworów i pałaców było w województwie stanisławowskim około 1.000, tarnopolskim około 1.700 i około 400 w wschodniej części województwa lwowskiego, którego teren został włączony do USRR.

Kościół rzymskokatolicki dysponował w województwie stanisławowskim 87 kościołami i 168 kościołami filialnymi i kaplicami, tarnopolskim 221 kościołami i 312 kościołami filialnymi i kaplicami, a w województwie lwowskim 422 kościołami i 552 kościołami filialnymi i kaplicami. Ogółem na terenie włączonym do USRR było około 600 kościołów parafialnych i 700 kościołów filialnych i kaplic. Budowle te stanowiły wspaniałe zabytki architektury, w których zgromadzono wiele niezmiernie cennych obrazów, sprzętów liturgicznych oraz innych dzieł sztuki. Większość zamków, pałaców i dworów posiadała własne biblioteki gromadzone na przestrzeni dziejów. Znajdowały się w nich starodruki polskie i zachodnie, wiele pierwszych wydań dzieł polskich pisarzy. Podobne zbiory posiadały polskie klasztory i część kościołów parafialnych.

Ogółem w omawianych województwach, które weszły w skład USRR, było ponad 2.590 bibliotek naukowych, samorządowych, szkolnych, organizacji społecznych i muzealnych. Zgromadzono w nich 4.287.000 książek.

Wśród archiwów na omawianym terenie było m.in. archiwum bernardyńskie, gromadzące archiwalia z okresu rzeczpospolitej szlacheckiej z całej Galicji, w tym akta ziemskie i grodzkie, akta miast itp. Były tu m.in. akta ziemskie i grodzkie przemyskie i sanockie. Znaczne rody szlacheckie gromadziły akta dotyczące historii ich rodzin, w tym przywileje szlacheckie nadawane przez władców polskich, akta majątków ziemskich itp. Podobne choć mniejsze archiwa znajdowały się w posiadaniu dworów, parafii rzymskokatolickich, klasztorów, miast. Odrębne archiwa posiadały organizacje społeczne.

Na uwagę zasługują muzea ogólne i miejskie. Na 146 muzeów w Polsce w 1933 roku tylko na terenie Lwowa było 11 polskich muzeów. Powstały one z inicjatywy polskich uczonych, mecenasów sztuki wywodzących się z bogatych rodzin arystokratycznych, szlacheckich i mieszczańskich m.in. Baworowskich, Dzieduszycskich, Mączyńskich, Lubomirskich, Pawlikowskich. Gromadzono w nich obrazy znanych malarzy polskich i obcych, porcelanę, szkło, broń itp. Istniały też zbiory muzealne przy uniwersytecie i politechnice.

Na cmentarzach wiejskich budowane były grobowce właścicieli majątków ziemskich, stanowiące swoiste dzieła sztuki, wykonywane przez artystów i rzeźbiarzy lwowskich, krakowskich i pochodzących spoza Galicji. Podobne grobowce były na cmentarzach miejskich. Były to nagrobki, kaplice cmentarne, grobowce bogatych mieszczan, ziemian, artystów, w tym malarzy i rzeźbiarzy, uczonych – profesorów lwowskich uczelni. Stanowiły one świadectwo historii tych ziem i ich przeszłości. Na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie było wiele takich nagrobków, grobowców i kaplic, żołnierzy Kościuszki a także kwatery powstańców listopadowych i uczestników powstania styczniowego. Groby uczestników powstań narodowych zawierają szczątki doczesne tych z nich, którzy po upadku powstań zbiegli do Galicji – do Lwowa, gdzie zmarli. Przy dworach i pałacach były tworzone przez ich właścicieli parki posiadające często unikalne drzewa i krzewy sprowadzane z zagranicy.

Ten olbrzymi dorobek polskiej kultury na ziemiach włączonych do USRR został zniszczony lub zawłaszczony przez ZSRR, a po jego rozpadzie przez państwo ukraińskie. Wkroczenie wojsk sowieckich do Polski 17 września 1939 roku spowodowało likwidację majątków ziemskich, a co za tym dworów, z których część dzieł sztuki -obrazów, porcelany mebli, szkła artystycznego, rzeźb została przez okupacyjne władze sowieckie zabezpieczona w magazynach państwowych lub przekazana do upaństwowionych muzeów, a zbiory biblioteczne i archiwalia częściowo zostały zniszczone, a częściowo włączone do państwowych archiwów i upaństwowionych bibliotek. Część zbiorów została wywieziona do Kijowa i Leningradu.Zachowały się wyposażenia wnętrz kościołów rzymskokatolickich – wspomniane uprzednio, jego muzealia i zbiory archiwalne oraz biblioteczne. Kościół, aczkolwiek szykanowany, częściowo ochronił przed rozgrabieniem przechowywane dobra kultury polskiej.

Okupacja niemiecka omawianych terenów w latach 1941 -1944 była dla kultury polskiej nie mniej tragiczna. Na tragedię tę nakładała się grabież dzieł sztuki z muzeów przez hitlerowskich dygnitarzy oraz niszczenie wielu dworów, pałaców, zamków, kościołów przez OUN – UPA.

Włączenie ziem południowo – wschodnich Polski decyzją mocarstw (Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRR) do USRR w 1944 roku i zawarta przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego w ZSRR umowa o wzajemnej „repatriacji” Polaków z USRR do Polski i Ukraińców z Polski do USRR zmieniła sytuację. Wyjazdy Polaków z ZSRR do Polski były spowodowane obawami przed represjami sowieckimi, których doznali w czasie pierwszej okupacji sowieckiej (1939 – 1941) i obawami przed OUN – UPA dokonujących mordów ludności polskiej.

Opuszczone kościoły władze sowieckie przekształciły w magazyny, sale koncertowe, domy kultury, sale gimnastyczne. Spowodowało to zniszczenie ich wewnętrznego wystroju, w tym ołtarzy, stanowiących często dzieła sztuki, konfesjonałów, epitafiów itp. Obrazy związane z historią fundatorów czy świętych były gromadzone w magazynach, a częściowo przekazywane muzeum.

Zniszczeniu uległy pomniki wielkich władców Polski, pisarzy, a także tablice pamiątkowe poświęcone tak im, jak też różnym wydarzeniom historycznym. Nie udało się odzyskać zbiorów Ossolineum, w tym księgozbioru, zbiorów innych polskich placówek czy biblioteki króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, wywiezionej przez władze carskie do Kijowa i tam pozostające do dnia dzisiejszego. Nie odzyskaliśmy też od ZSRR akt archiwum bernardyńskiego, dzieł sztuki zgromadzonych w muzeach i zbiorów bibliotecznych.owstanie państwa ukraińskiego w 1991 roku nie zmieniło sytuacji. Mimo starań o zwrot zbiorów Ossolineum, ofiarowanego narodowi polskiemu przez jego twórców, czy też dzieł sztuki z muzeów dziś ukraińskich, strona polska spotyka się wciąż z odmową. Nie wróciły też zbiory archiwalne z archiwum bernardyńskiego zawierające cenne akta dotyczące ziem obecnej Polski. Kościół rzymskokatolicki napotyka wciąż na trudności w odzyskaniu swych świątyń, nawet gdy są one zniszczone, lub gdy mieszczą się w nich np. filharmonie czy różne zakłady. Część kościołów została przekazana cerkwi greckokatolickiej, która je przebudowuje niszcząc ich pierwotny kształt architektoniczny. Na kościołach zabytkowych budowane są kopuły. Wspaniałe dzieła sztuki budowlanej są z premedytacją niszczone.

Na Cmentarzu Łyczakowskim szereg grobowców znanych Polaków jest sprzedawany Ukraińcom, którzy niszczą na nich tablice z nazwiskami pochowanych osób, umieszczając w ich miejsce tablice z nazwiskami obecnie zmarłych członków ich rodzin. Kwatery powstańców z 1830 -1831 roku i 1863 -1864 są niszczone. Kontynuowane jest zacieranie wszelkich śladów polskości na tych terenach.

W istniejącej sytuacji „dobrych” stosunków polsko -ukraińskich nasz rząd winien podjąć zdecydowane starania o zwrot:

* zbiorów Ossolineum,
* biblioteki króla Stanisława Augusta Poniatowskiego przechowywanej w Kijowie,
* archiwaliów dotyczących ziem obecnej Polski przechowywanych w archiwach Ukrainy,
* muzealiów, w tym obrazów malarzy polskich i zachodnich ofiarowanych muzeum polskim Lwowa przez polskich ziemian i mecenasów sztuki,
* otoczenie opieką cmentarzy i ich nagrobków stanowiących dzieła sztuki, a także tych grobowców i grobów, które są miejscami wiecznego spoczynku zasłużonych dla Polski osób.
* spadkobiercy właścicieli dzieł sztuki, zagrabionych przez władze sowieckie a znajdujące się obecnie w posiadaniu muzeów ukraińskich, winni podjąć starania o ich zwrot.

Rząd powinien też podjąć starania o zwrot zbiorów bibliotecznych tworzonych przez Polaków dla ludności polskiej. Ludność Ukrainy nie będzie potrzebowała i nie będzie mogła należycie wykorzystać tych zbiorów, które są tak niezbędne narodowi polskiemu. Zbiory te są obecnie narażone na zmarnowanie, co będzie niepowetowaną stratą dla kultury polskiej wobec zniszczeń w bibliotekach polskich spowodowanych wojną i okupacją.