Ziemia Przemyska

Granice Ziemi Przemyskiej

w czasach nowożytnych XVI-XVIII wiek

KAZIMIERZ PRZYBOŚ

/fragmenty/

Ziemia przemyska była jedną z pięciu ziem województwa ruskiego i obejmowała jego północno-zachodnią część. Wg ustaleń A. Jabłonowskiego miała 236,67 mil²(tj. 12070 km²) i dzieliła się na powiaty: przemyski (z przeworskim) (137,21 mil²= 6997 km²), samborski (52,94 mil²= 2700 km²), drohobycki (14,25 mil² = 726 km²), stryjski (32,27 mil² -1646 km²). Zatem było to terytorium dość rozlegle, większe od sąsiedniego województwa lubelskiego (11033 km2), o 1/3 mniejsze od sporego województwa krakowskiego (19 028 km2), o 1/2 mniejsze od rozległego województwa sandomierskiego (25 726 km2). Powiaty tworzące ziemię przemyską dość długo (bo aż do początku XVII w.) miały płynne granice, było to pozostałością po ruskich „wołostiach", które od XV w. zastępowano polskimi powiatami („districtus"), przy czym w trakcie tego procesu zmierzano do likwidacji małych powiatów i centralizacji. W porównaniu z pozostałymi ziemiami województwa ruskiego ziemia przemyska była, wg P. Dąbkowskiego, najsilniej rozczłonkowana na drobniejsze jednostki (w XIV w. aż na co najmniej 13, w pierwszej połowie XV w. na 11) tj. powiaty: przemyski — z 289 osiadłościami, drohobycki — z 32 osiadłościami, jarosławski — z 32 osiadłościami, leżajski — z 7 osiadłościami, łańcucki — z 18 osiadłościami, mościski — z 6 osiadłościami, przeworski— z 69 osiadłościami, rzeszowski — z 7 osiadłościami, samborski — z 96 osiadłościami, stryjski — z 53 osiadłościami, nadto tyczyński (19 osiadłości) — wchodzący wówczas w skład ziemi sanockiej. W XVI w. ustaliły się wspomniane wyżej powiaty, przy czym powiat żydaczowski, wcześniej zaliczany do ziemi przemyskiej, wszedł w skład ziemi lwowskiej. Granice między ziemią przemyską a sanocką ustalono w 1554 r. między ziemią lwowską a przemyską w 1541 r., natomiast między ziemią przemyską a powiatem żydaczowskim w 1536 r., wreszcie w 1524 r. rozgraniczono powiat drohobycki (ściślej starostwo drohobyckie od starostwa stryjskiego). Około połowy XVII w. rozległy powiat przemyski został podzielony, tym razem już tylko na dwie jednostki administracyjne. Mianowicie przywrócono powiat przeworski, który obejmował całą, gęsto zasiedloną, zachodnią i północno-zachodnią część ziemi przemyskiej po San włącznie, z 237 wsiami i 11 miastami w 1676 r Okrojony powiat przemyski, ciągnący się na wschód od Sanu, począwszy od Krzeszowa na północy, po rzekę Strwiąż na południu, miał 396 wsi i 16 miast (wliczając w to istniejącą jako miasto od 1676 r. Sieniawę i Krzeszów — będący miastem formalnie od 1640 r.) i nadal był pod względem obszaru oraz ilości osad największym powiatem w ziemi przemyskiej, która w 1676 r. liczyła 980 wsi i części oraz 32 miasta Przyczyną reaktywowania w XVII w. powiatu przeworskiego były względy praktyczne. Mianowicie niezależnie od wzmiankowanych powiatów administracyjno-fiskalnych w ziemi przemyskiej, która miała tylko jeden gród starościński w Przemyślu i jeden sąd ziemski, odbywający roki ziemskie dla całej ziemi (ale z wyjątkiem powiatu przeworskiego) około św. Stanisława (tj. 8 maja), a od 1588 r. także w najbliższy wtorek po Wszystkich Świętych (tj. po l listopada) oraz około św. Pawła (tj. 30 czerwca) i po św. Bartłomieju (tj. 24 sierpnia), zaś roki przeworskie zgodnie ze zwyczajem odprawiano w trzy tygodnie później po rokach przemyskich. Drugim powodem były sprawy podatkowe. Zbieranie coraz to nowych podatków, uchwalanych corocznie w coraz większych wielokrotnościach na potrzeby wojska, przez jednego poborcę z całego rozległego powiatu, było zbyt uciążliwe i — rzecz najważniejsza — trwało zbyt długo. Te względy praktyczne spowodowały, że ziemię przemyską (niezależnie od istniejących powiatów) podzielono na trzy okręgi podatkowe: l. obejmujący obszar „za Sanem" (czyli powiat przeworski), tj. zachodnią część ziemi na lewym brzegu Sanu; 2. ,,między Sanem a Dniestrem" — tj. powiat przemyski; 3. część „za Dniestrem", tj. powiaty samborski, drohobycki i stryjski. Był to najlepszy podział, oddający istotę struktury ziemi ". Podział laki w istocie dzielił ziemię na dwie zasadnicze części: północną, tj. właściwy powiat przemyski wraz z przeworskim w dorzeczu Sanu i na południową — w dorzeczu górnego Dniestru, łącząc w swoistą całość trzy mniejsze powiaty górskie. (...)

Powiat przemyski w XVI wieku (wg. A.Jabłonowskiego)

reprodukcja z opracowania A.Fenczak, S Stępień - "Powiat przemyski w Europie".

Po tych uwagach możemy przejść do określenia granic ziemi przemyskiej. Zacznijmy od zachodu. Ziemia przemyska na 22°, około 3 km na południe od wsi Lecka graniczyła z województwem sandomierskim. Tu na szczycie Wilcze (506 m) zbiegały się granice ziemi przemyskiej ze stykiem granic województwa sandomierskiego i ziemi sanockiej. Dalej granica biegła w kierunku północno-zachodnim działem między niewielkimi dopływami rzeczek Gwożnicy a Lubenii i schodziła lesistym grzbietem w dolinę Wisłoka około 2 km na zachód od wsi Lubenii. Na wprost ujścia potoku Lubenia do Wisłoka granica przekraczała Wisłok między wsią Lubenia (na prawym brzegu) a Zarzeczem i Babicą (obie na lewym brzegu, przy czym Babicą była w województwie sandomierskim, zaś Zarzecze w ziemi przemyskiej (i około l km na południe od Zarzecza kierowała się lasami na południe do Lutoryża, przez wzniesienia 381 m i 262 m, na odległość mniej więcej 5 km na północny-zachód między Babicą a Wolą Zgłobieńską; tu od Wisłoka po wieś Świlczę granica ziemi biegła naturalną krawędzią Pogórza Karpackiego. Dochodziła do Nosówki i Bzianki koło Przybyszówki i lekko zbaczała od Świlczy na Rudną Wielką i Rogoźnicę Małą na północny-wschód, niemal aż do miasteczka Głogów (w województwie sandomierskim), omijała Głogów łukiem od wschodu i na zachód od wsi Wysoka Głogowska wkraczała w lasy otaczające od zachodu miasteczko Sokołów. Następnie idąc na północny-wschód działem między rzekami Trzebośnicą a Rudną dochodziła pod Krzeszowem do Sanu. Tu przekraczała San i na prawym brzegu tej rzeki biegła od Krzeszowa na północny-wschód do rzeki Tanwi koło wsi Harasiuki, tu skręcała na północny-zachód, zataczała nieregularne koło wokół Huty Krzeszowskiej i na szczycie wzniesienia 203 m. (około 2 km na południe od miejscowości Kiszki) stykała się na północ od Huty Krzeszowskiej z województwem lubelskim. Wzdłuż granicy z tym województwem zawracała na południe do rzeki Tanwi (między Harasiukami a wsią Rogożnią) i biegnąc w górę Tanwi dochodziła do ujścia do Tanwi Czarnej Łady. Wzdłuż lewego brzegu Czarnej Łady biegła w górę tej rzeki w kierunku Biłgoraja, nie dochodząc jednak do tego miasteczka (znajdującego się w województwie lubelskim). Granica otaczała Biłgoraj od południa i wschodu, tak jak biegła północna granica kluczy (a niegdyś do 1588 r. starostw) krzeszowskiego i zamechskiego. Na północ od wsi Smólsko Duże granica wchodziła w Puszczę Solską, biegła około 10 km na północ aż koło wsi Hedwiżyn opierała się o zachodnią granicę województwa bełskiego, biegnąc zarazem wododziałem między dorzeczami Tanwi a Wieprza. Na północ od źródeł Szumu i Sopotu dochodziła na wschód od wsi Majdan Sopocki i Susiec, tu — poczynając od wzniesień 318 m i 312 m — skręcała na południowy-zachód, ponownie przecinając Puszczę Solską. Opierała się ponownie o Tanew (między Suścem a Hutą Różaniecką), przecinała dopływ Tanwi — Wirową i od wsi Zamch biegła na południe od tej wsi i od sąsiednich wsi: Obszy, Woli Obszańskiej i Różańca przez wzniesienia 225 m i 245 m dochodziła do źródeł Wirowej, W tym miejscu (na południe od Różańca) skręcała pod kątem prostym na południe, biegnąc lasami do wsi Wola Mołodycka, przecinała Lubaczówkę koło Zapałowa i około 5 km na północny-wschód od Łaszek skręcała na południowy-wschód otaczając od wschodu Miękisz Stary i dochodziła do rzeki Szkło. Wzdłuż Szkła biegła do miasteczka Krakowiec, otaczała je od północy i na wschód od Krakowca, wzdłuż rzeczki Krakówki, koło wsi Przedborze (Pieriedborje) dochodziła do styku granicy województwa bełskiego z ziemią lwowską i ziemią przemyską Idąc dalej na wschód wzdłuż Szkła granica niemalże dochodziła do Jaworowa (2 km na zachód od miasta) i w Porudience skręcała na południowy-wschód i szła na wschód od Porudienki, Wiżomli (Ożomla), Dołgomościsk, Putiatycz, Szołomoniec lasami ciągnącymi się od Jaworowa aż do Rudek (te w ziemi lwowskiej), cały czas biegnąc lasami równolegle od zachodu do Wereszycy — działem między Wisznią a Wereszycą. Granica omijała Rudki od północy i zachodu i koło Szeptyc skręcała wprost na południe w stronę ujścia Strwiąża do Dniestru aż do wsi Chłopczyce (przy czym w miejscu przecięcia przez granicę wsi Beńkowa Wisznią koło Rudek kończył się powiat przemyski, a zaczynał powiat samborski). Dalej granicę ziemi wyznaczały wielkie bagna ciągnące się wzdłuż południowego brzegu Dniestru, od Chłopczyc aż do ujścia Tyśmienicy, Bystrzycy i Letnianki do Dniestru. Granica biegła południowym skrajem owych błot (nie dochodząc do brzegu Dniestru). Dopiero u ujścia Bystrzycy wsie (wchodzące już w skład powiatu drohobyckiego (Dniestrzyk, Mosty), Terszaków (Tierszaków) opierały się o prawy brzeg Dniestru, ale samo ujście Bystrzycy, tak jak i bagna dniesirzańskie, należało do ziemi lwowskiej. Od ujścia Letnianki powiat drohobycki ponownie stykał się z prawym brzegiem Dniestru (wieś Radelice), ale niebawem wzdłuż Kłodnicy, około 8 km na południowy-zachód od prawego brzegu Dniestru granica ziemi przemyskiej oddalała się od tej rzeki, przecinając rzekę Wownię na północ od wsi Piatniczany i rzekę Stryj na wschód od wsi Kawczykąt. Na dziale między Kłodnicą a Wownią zaczynał się powiat stryjski. Od Kawczykąta granica ziemi przemyskiej biegła na południe wzdłuż rzeki Bereżnicy i dalej szła wprost na południe, już w Karpatach działem między rzekami Opór (dopływem Stryja) a Swicą — poprzez szczyty: Popowce (747 m), Matachów (1220 m), Magurę (1365 m), Magij (1283 m), do szczytu 1218 m na wschód od Czarnej Repy (1288 m). Mniej więcej na 23° granica docierała do głównego grzbietu Karpat i granicę ziemi wyznaczała granica państwowa między Rzeczypospolitą a Węgrami (Siedmiogrodem). Idąc na zachód — na dziale między Stryjem a Oporem, na Jaworniku Wielkim (1123 m) znajdowała się granica powiatu stryjskiego z powiatem samborskim. Granica państwowa (a zarazem granica ziemi), poprzez Pikuj (1405 m), Zełemeny (1307 m), Starostynę (1226 m), dochodziła do Przełęczy Użockiej i do źródeł Sanu. Tu rozpoczynała się granica z ziemią sanocką. Powyższy odcinek granicy państwowej nie ulegał zmianom w ciągu wieków. Granica ziemi przemyskiej z ziemią sanocką została bardzo dokładnie ustalona przez A. Fastnachta . Biegła ona od granicy państwowej w Karpatach wododziałem między Sanem a dorzeczem Dniestru — aż po szczyt Jaworniki (908 m). Na szczycie Jaworników powiat samborski stykał się z powiatem przemyskim. Od szczytu Jaworników granica zbaczała na północny-zachód grzbietem Żuków (do szczytu 719 m) i od zachodu otaczała wieś Hoszowczyk, a od północy wieś Łodynę, pozostawiając w granicach ziemi przemyskiej źródła Strwiąża i jego górnych dopływów na zachód od Ustrzyk Dolnych i zalesionym grzbietem Chwaniów, ponad źródłami Wiaru i Wyrwy, dochodziła do źródeł Stupnicy (u stóp szczytu 617 m) koło wsi Trzcianiec. Od Trzciańca po wieś Łomną granica biegła prosto na północny-wschód, aby w Łomnej skręcić na północny-zachód w kierunku Starej Birczy, gdzie pod kątem prostym skręcała na południowy-zachód w górę ku źródłom małych dopływów Stopnicy, tak że wsie Malawa i Dobrzanka znajdowały się w ziemi przemyskiej. W Dobrzance (na szczycie Góry na Wysokim (586 m) granica skręcała (poprzez szczyt 521 m) na północny-zachód (do szczytu 472 m) i po wieś Lipę, gdzie od szczytu 469 m znów lasami skręcała na północny-wschód i na wzniesieniu 445 m (między Lipą Górną a Kotowem) lesistym grzbietem skręcała na południowy-wschód niemal do Starej Birczy, skąd 5 km od przecięcia Stopnicy koło Nowej Wsi biegła wprost na wschód (na południe od Sufczyny i Huty Brzuskiej — obie były w ziemi sanockiej), aby na zachód od wsi Boguszówka (na szczycie Góry Łysej 508 m) skręcić na północ i przez szczyt 409 m i stokami Prymietyny (308 m) dojść do Sanu w połowie odległości (w linii prostej) między Bachowem (ziemi sanockiej) a Chyrzyną (w ziemi przemyskiej), na zachód od miasteczka Krzywczy. Koło Krzywczy granica zbaczała na północny-zachód i lasami na wzgórzach w dziale między niewielkimi dopływami Sanu (na południowych stokach) a Mleczki (od północy), skręcała w kierunku zachodnim na południe od Kramarzówki, Swiebodnej, do szczytu Kopca (446 m) i na południe od wsi Hadle Kańcuckie przekraczała górny bieg Mleczki i dochodziła do Tatarskiej Góry (342 m) na zachód od wsi Brzezówka. Tu wzdłuż potoku Tatyna i rzeką Ryjak (inaczej Strug) biegła na południe od Borku Nowego do wzniesienia 356 m. W tym miejscu granica skręcała na zachód i południe, ponownie przecinając Ryjak między Lecką a Białka (ta w ziemi sanockiej), aby dotrzeć do lasów na południe od wsi Lecka, gdzie na szczycie Wilcze (jak już wspomniano) zbiegały się granice ziemi przemyskiej, sanockiej i województwa sandomierskiego. (...)

Ziemia przemyska w XVII wieku

reprodukcja z opracowania A.Fenczak, S Stępień - "Powiat przemyski w Europie".

Zródło tekstu:

1. K.Przyboś - "Granice Ziemi Przemyskiej w czasach nowożytnych XVI-XVIII w" - Przemyśl 1993.