Towarzystwo Przyjaciół Przemyśla i Regionu

1890-2000

LESZEK MARIAN WŁODEK

/tekst z folderu wystawowego/

Towarzystwo powstało i działa w różnych formach organizacyjnych w środowisku miejscowej inteligencji. Od początku po dzień dzisiejszy integralnie jest związane z władzami miejskimi, których przedstawiciele często wchodzą w skład Zarządu oraz podejmują wspólne działania dla dobra miejscowego społeczeństwa. Podobnie sytuacja przedstawia się z miejscowym garnizonem wojskowym. Po zakończeniu II wojny światowej umocniła się współpraca z miejscowym Archiwum Państwowym, Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej oraz Towarzystwem Przyjaciół Nauk, Instytutem Kresów Wschodnich im. Św. Brunona Bonifacego, Oddziałem Polskiego Towarzystwa Historycznego i Oddziałem Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Od czasu powołania województwa przemyskiego ściślejsza była też współpraca z Sejmikiem Wojewódzkim. Po zmianach ustrojowych w latach osiemdziesiątych Towarzystwo podejmuje działalność w środowisku kombatantów walk niepodległościowych z I i II wojny światowej. W swojej historii Towarzystwo występowało pod dwoma różnymi nazwami:

I. Towarzystwo Upiększania Miasta 1890-1974.

Inicjatorem powstania Towarzystwa w maju 1889 r. był Wilhelm Fritscher, miejscowy przemysłowiec, który zgromadził wówczas około 200 chętnych. Do powołania władz doszło dopiero 31 marca 1890 r. na zebraniu organizacyjnym z udziałem 24 osób. Pod koniec tego roku było już 313 członków. Podstawą działalności było utworzenie parku na obszarze od Zamku do wzgórza Trzech Krzyży. W tym celu zasadzono 1529 drzew i wykonano 1220 metrów nowych ścieżek. Środki czerpano ze składek oraz organizowanych imprez, takich jak koncerty i festyny. W miejscu zniszczonych krzyży na wymienionym wzgórzu postawiono trzy nowe. Podmurowano na placu zamkowym kamień pamiątkowy z okazji Konstytucji 3 Maja, ustawiono także altanki, ławki metalowe, kosze na odpadki i częściowe oświetlenie. W dalszej kolejności postawiono figurę pastuszka grającego na fujarce, założono zwierzyniec, tworzono klomby oraz obmurowano brzegi stawu i basenu przy fontannie (tzw. „Ciurka"). Na rynku postawiono kiosk meteorologiczny, kosze z kwiatami na słupach oświetleniowych, ławki na terenie miasta, m.in. na promenadach nad Sanem i przy ul. Mickiewicza. Organizowano konkursy na estetyczny wygląd fasad budynków mieszkalnych i wystaw sklepowych oraz ukwiecanie balkonów i okien. I wojna światowa zawiesiła działalność Towarzystwa, wznowiono ją dopiero w 1919 r. 10 maja 1925 roku Towarzystwo postawiło ponownie trzy krzyże, w miejsce ściętych przez Austriaków w 1914 r. Towarzystwo inicjowało obsadzanie ulic i promenad nad Sanem drzewami, zakładanie trawników i klombów na terenie miasta. II wojna światowa przerwała działalność Towarzystwa i zniszczyła 40% zabudowy miasta. W czasie wojny i po jej ukończeniu trwała rozbiórka zniszczonych budynków. Dopiero 3,0 czerwca 1949 r. z inicjatywy Miejskiej Rady Narodowej odbyło się zebranie organizacyjne 62 mieszkańców miasta, którzy powołali Towarzystwo Miłośników Przemyśla, w miejsce wcześniej działającego Towarzystwa Upiększania Miasta. Próba ta nie powiodła się z uwagi na nieprzychylność władz politycznych. Ponowne reaktywowanie nastąpiło z inicjatywy Klubu Inteligencji w dniu 20 marca 1957 r., z udziałem 19 osób. Powołano Towarzystwo Upiększania Miasta. W 1959 r. Towarzystwo liczyło 381 członków indywidualnych i 7 000 członków zbiorowych (zgromadzonych za pośrednictwem zakładów pracy). W wyniku interwencji władz liczba ta ulegała zmianom. W 1962 r. liczba członków indywidualnych wzrosła do 500, spadła zaś liczba członków zbiorowych do 3000, natomiast w 1970 r. członków indywidualnych było 300, a w 1974 tylko 181. Towarzystwo aktywnie włączyło się w obchody 1000-lecia Państwa Polskiego i miasta Przemyśla. Dofinansowywało konserwację wszystkich pomników przemyskich oraz remont zabytkowej wieży przy ul. Władycze, prowadziło cały czas akcję „Przemyśl miastem kwiatów", ponownie postawiło na rynku kiosk meteorologiczny i tzw. iglicę informacyjną z planem miasta i okolicy na placu przed dworcem głównym. Oznaczyło tabliczkami informacyjnymi wszystkie obiekty zabytkowe, sfinansowało koszty budowy fontanny i skweru wzdłuż ul. Ratuszowej. Współfinansowało również tablicę pamiątkową w rynku z okazji 1000-lecia Przemyśla i 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, na której wymieniono najwybitniejszych uczonych pochodzących z Ziemi Przemyskiej. Towarzystwo dofinansowywało również wydawnictwa naukowe Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz badania archeologiczne Stacji Archeologicznej Polskiej Akademii Nauk z Krakowa, prowadzone na Zamku, które odkryły preromańską rotundę z monasterium mylnie określanym palatium i romańską bazylikę z trzema absydami mylnie określaną „cerkiew Wołodara". Badania te szykanowane były przez miejscowe władze.

II. Towarzystwo Przyjaciół Przemyśla i Regionu 1974-2000.

Zmiany nazwy i statutu dokonano 9 czerwca 1974 r. na Walnym Zgromadzeniu Towarzystwa Upiększania Miasta. W chwili powstania Towarzystwo liczyło 72 członków, w 1978 było ich 486, w tym 467 zwyczajnych i 19 prawnych. Wówczas 218 członków zamieszkiwało w Przemyślu, 62 w Krakowie, 54 w Warszawie i 133 w innych miejscowościach. Obecnie do Towarzystwa należy 413 członków, spośród których 68 zrzeszonych jest w Klubie Obrońców Przemyśla, a 27 w Klubie Byłych Żołnierzy Garnizonu Przemyskiego. Działają również Oddziały Zamiejscowe w Krakowie i Wrocławiu oraz Koła w Lublinie i Warszawie. W 1975 r. zorganizowano I Zjazd Przemyślan, a w 1980 II Zjazd Przemyślan. W 1976 r. ogłoszono wspólnie z Prezydentem Miasta regulamin „Nagrody Miasta Przemyśla". W 1977 r. wystąpiono do Wojewody Przemyskiego i Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej z wnioskiem o ustanowienie nagrody za działalność naukową i artystyczną. W 1978 r. rozpisano konkurs na pamiętniki Przemyślan z lat 1920-1978. 12 VII 1979 podpisano umowę z Cechem Rzemiosł Różnych w sprawie współpracy i mecenatu nad rzemiosłem artystycznym. W 1981 r. w ramach Towarzystwa powołano Klub Obrońców Przemyśla, a w 1982 r. ustanowiona została honorowa odznaka „Miasto Przemyśl Swemu Obrońcy 1918-1944" przyznawana członkom Klubu. Klub od 1984 r. organizuje corocznie zjazdy swych członków. W 1979 r. Towarzystwo wystąpiło z apelem do społeczeństwa o przekazywanie dokumentów sprzed 1945 r. na rzecz Archiwum Państwowego. Od 1981 r. organizuje się cykle odczytów dotyczące II wojny światowej. W 1985 r. odbyło się sympozjum „Wkład Przemyśla do zwycięstwa nad faszyzmem w latach 1939-1945" połączone z wystawą bibliograficzno-archiwalną. W ramach Towarzystwa powołano w 1986 r. Klub Byłych Żołnierzy Garnizonu Przemyskiego, który wspólnie z Klubem Obrońców organizuje każdego roku zjazdy swoich członków. W 1988 r. postawiono krzyż w miejscu egzekucji i pochówku zakładników na forcie lipowickim i odsłonięto obelisk poświęcony Żołnierzom AK oraz wystąpiono o zmianę nazwy ulicy Podleśnej na Armii Krajowej i Wybrzeża Manifestu PKWN na Wybrzeże Marszałka Józefa Piłsudskiego. Uratowano na cmentarzu komunalnym przy ul. Słowackiego obelisk poświęcony Legionom Polskim 1914-1918. W 1990 r. umieszczono tablicę pamiątkową w miejscu stracenia zakładników w 1943 r. na ul. Lwowskiej, a także tablicę pamiątkową na budynku, gdzie mieściło się Gestapo i UB przy ul. Krasińskiego. W wyniku podjętej uchwały uczestników VIII Zjazdu Obrońców Przemyśla i V Zjazdu Byłych Żołnierzy Garnizonu Przemyskiego z l czerwca 1991 r. b. Komendant Obwodu AK w Przemyślu wystąpił l września 1991 r. do Prezydenta Państwa z wnioskiem o przyznanie miastu Przemyśl Orderu Wojennego Virtuti Militari. 3 września 1995 r. Towarzystwo podjęło uchwałę w sprawie powołania w Przemyślu Wyższej Szkoły Administracji i Zarządzania. Zorganizowano z okazji zjazdu obrońców miasta i byłych żołnierzy garnizonu przemyskiego w roku 1998 wystawę: „Formowanie Wojska Polskiego w Przemyślu 1914-1918" i w roku 1999: „Cena utraconej wolności - tajne plany i bilans germanizacji i rusyfikacji Przemyśla w latach 1939-1945". Wszystkie podejmowane przez Towarzystwo i Kluby imprezy cieszyły się dużą frekwencją i uznaniem ze strony społeczeństwa.