STRONA GŁÓWNA

Orlęta Przemyskie

walka młodzieży polskiej o Niepodległość Polski

od 1832 do 1918 roku

Tradycje walk niepodległościowych od XIX wieku do pierwszej wojny światowej

Przemysł w 1857 roku posiadał 10140 mieszkańców, w tym 42% wyznania mojżeszowego, 38% rzymsko-katolickiego i 28% greko-katolickiego. W związku z postępującą bardzo intensywnie urbanizacją, lokalizacją silnego garnizonu wojskowego ludność wzrosła w 1890 roku do 35.209 mieszkańców. Następuje zmiana struktury etnicznej. W związku z tym jest w tym czasie 48% mieszkańców wyznania rzymsko-katolickiego, 31% mojżeszowego i 21% greko-katolickiego. Równocześnie miasto staje się centrum walk niepodległościowych pod zaborem austriackim. Można wyróżnić kilka etapów działalności niepodległościowej, które pod koniec I wojny światowej doprowadziły do odzyskania Państwowości Polskiej.

a/ pierwszym z tych etapów jest walka o byt narodowy w latach 1832-1862, o utrwalenie świadomości narodowej, prawo do dziedzictwa tradycji kulturowej i politycznej, prawo do zrzeszania się, prawo do używania własnego języka, niwelacji pod względem prawnym różnic społecznych, wyznaniowych i narodowych. Początek tych działań podjęło Przemyskie Towarzystwo Naukowe "Senat" /1832-1834/ zrzeszające młodzież gimnazjalną i seminaryjną obu obrządków. Później działają tu organizacje ogólnopolskie i lokalno-galicyjskie o podobnym charakterze : Stowarzyszenie Przyjaciół Ludu, Młoda Sarmacja, Związek Synów Ojczyzny, Konfederacja Powszechna Narodu Polskiego i inne. Przemyśl przejął wiodącą rolę, kiedy powstał w nim Związek Demokratów wojskowych /1839-1840/, który zrzeszał młodych żołnierzy i oficerów różnych narodowości. Jako pierwsza taka organizacja zaczęła przygotowywać powstanie, wiosna Ludów spowodowała, że w 1848 roku powołano tu Okręgową Radę Narodową i rozpoczęto -Formowanie Gwardii Narodowej. Mimo poniesionych klęsk, ta działalność doprowadziła do stopniowej realizacji wszystkich zgłoszonych postulatów, takich na przykład jak uwłaszczenie chłopów, uzyskanie autonomii, wprowadzenie języka polskiego do urzędów i szkół.

b/ drugim - kolejnym etapem jest okres, w którym Przemyśl i okolice pełniły rolę bazy dla walki zbrojnej o państwowość polską w latach 1863-1905 , toczonej pod zaborem rosyjskim, o solidarność z ruchami rewolucyjnymi i niepodległościowymi w innych zaborach, walkę o prawa socjalne dla klasy robotniczej i równouprawnienie kobiet. W latach 1863-64 działają w Przemyślu okręgowi, powiatowi i miejscy naczelnicy organizacji powstańczej, Koło Pań. formuje się tu partyzancki oddział pułkownika Marcina Lelewela-Borelowskiego o składzie międzynarodowym. Masowy jest udział społeczeństwa zamieszkałego w miastach, po raz pierwszy w walce bierze udział młodzież rzemieślnicza i kobiety występujące nieraz w przebraniu męskim. Stąd wywodzi się centrum kierownictwa organizacji narodowej w Małopolsce Wschodniej. Adam Sapieha - "Czerwony książę" znajduje się na czele Komitetu Balicji wschodniej, a Helena Pawlikowska przewodzi organizacji kobiecej. Mimo upadku powstania społeczeństwo nie zaprzestaje walki . Powstają nowe, konspiracyjne organizacje np: Centralny Związek Orła Białego, Liga Narodowa, Związek Żuławów. Ich upadek przynosi postęp, nie regres. Społeczeństwo otrzymało prawo do zrzeszania się, wówczas powstaje ruch : związków zawodowych, robotniczy, ludowy, feministyczny i spółdzielczy. Jest to wyraz walki przeciw wyzyskowi, a jednocześnie samoobrona pod względem ekonomicznym. Rozpoczął się intensywny rozwój międzynarodowej solidarności klasowej i narodowej. Dowodem tego są wiece i manifestacje , a punktem kulminacyjnym - rewolucja 1905, kiedy to właśnie mieszkańcy Przemyśla po raz pierwszy na ziemiach polskich protestują przeciwko "krwawej niedzieli" w Petersburgu. Klęska rewolucji spowodowała rezygnację z rewolucyjnej walki klasowej na rzecz ruchu niepodległościowego;

c/ następny etap /trzeci/ rozpoczyna się gdy Józef Piłsudski przeniósł walkę zbrojną z zaboru rosyjskiego do zaboru austriackiego /29 września 1906 roku przyjechał do Przemyśla/. Ta decyzja wywołała intensywny rozwój organizacji jawnych, takich jak np: Oddziały Ćwiczebne, Drużyny Bartoszowe, Drużyny Strzeleckie, Drużyny Skautowe i Stałe Drużyny Liniowe. W 1912 roku Piłsudski przybył ponownie do Przemyśla. Wizyta  spowodowała konsolidację organizacji i powołanie Zjednoczonych Obozów Niepodległościowych . Zgromadzenia Polskiej Młodzieży Niepodległościowej "Spójnia", Związku Strzeleckiego i Skautowego Komitetu Jedności, który w maju 1913 roku zwrócił się z apelem do wszystkich drużyn skautowych o przystąpienie do komisji Tymczasowych Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych.

Miasto w pierwszej wojnie światowej

Przemyśl w przededniu I wojny światowej zajmował 16.5 km oraz posiadał 54 078 mieszkańców , w tym :

25 306  /46.8%/  wyznania rzymsko-katolickiego

16 062  /29.7%/  wyznania mojżeszowego

12 018  /22.2%/  wyznania greko-katolickiego

Rozmieszczenie ludności na terenie miasta przedstawia się następująco: najwięcej ludności zamieszkiwało na przedmieściu Lwowskim 19 196 /41,7%/, następnie na Przedmieściu Zasaniu 16 737 /36,4%/. w Śródmieściu 7819 /16.9%/ oraz na Podzamczu 2.286 /5%/. Pod względem źródła utrzymania najliczniejszą grupę stanowiła ludność zatrudniona w wojsku i w jego obsłudze /43,2%/, następnie w przemyśle i budownictwie /19,7%/, kolejno mieszkańcy trudniący się handlem i ubezpieczeniami /17.8/, transportem i łącznością /9,3%/ , a także pracujący w administracjach i organizacjach społecznych /5,5%/.   Oświatą, kulturą i nauką zajmowało się 2,4%  ludności Przemyśla, rolnictwem i leśnictwem 0,9%, a ochroną zdrowia i opieką społeczną 0,6%.

a/ w czasie oblężenia 1914—1915.

W związku z wybuchem I wojny światowej miasto znalazło się w pierwszej linii toczących się walk między zaborcą austriackim a rosyjskim. Wynikało to z tego, że Przemyśl był twierdzą, która była trzykrotnie oblegana w czasie I wojny światowej. Poddała się tylko raz w 1915 roku na skutek pogłębiającego się głodu. Zadaniem twierdzy była obrona od południa najdogodniejszych przejść przez przełęcze karpackie i szlaków drożnych, które wiodły do centralnej części Węgier nad rzekami Cisą i Dunajem. Tutaj też w czasie działań wojennych znajdował się w sierpniu 1914 roku austriacki Sztab Generalny . W wyniku starań Władysława Sikorskiego 19 sierpnia 1914 roku zapadła w Przemyślu decyzja o utworzeniu Legionów Polskich : Wschodniego we Lwowie i Zachodniego w Krakowie. Wywołało to masowe wstępowanie całych organizacji  do tych formacji. Przed rozpoczęciem się oblężenia na przedpolach miasta rozmieszczone były forty, wycięto około 1000 ha lasu oraz spalono 21 wsi i 23 przysiółki. Natomiast ludność z terenu miasta i otaczających go miejscowości przesiedlono do Czech i Moraw. Pozostała na terenie miasta ludność musiała zaopatrzyć się w żywność co najmniej na trzy miesiące. Dwukrotnie oblegały Przemyśl wojska rosyjskie w ilości 280 000. żołnierzy przeciwko znajdującym się w twierdzy 128 000 żołnierzy austriackich. Wojskami oblegającymi dowodził gen.Radko Dimitriew z pochodzenia Bułgar, Miasta bronił gen.Herman Kusmanek von Burg-Neustadten. W oblężonej twierdzy znajdowało się oprócz wojska 18 000 ludności cywilnej. Twierdza po wysadzeniu w nocy z 20/21 marca 1915 roku fortów i prochowni, magazynów i mostów, zniszczeniu dział, spaleniu dokumentów i pieniędzy poddała się o godz. 10.00 do miasta wkroczyły wojska rosyjskie. Do niewoli rosyjskiej dostało się 9 generałów i 93 oficerów sztabowych, 2500 oficerów i 117 000 żołnierzy. W dniu 2 i 3 kwietnia 1915 roku przebywał w Przemyślu car rosyjski Mikołaj II. 15 maja rozpoczęło się trzecie oblężenie miasta przez wojska austro-niemieckie, twierdzy broniły wojska rosyjskie. Oblężenie zakończyło się 3 czerwca 1915 roku, kiedy do Przemyśla opuszczonego przez wojska rosyjskie wkroczyły oddziały niemiecko-austriackie. Stopniowo po zakończeniu działań wojennych zaczęła powracać do miast ludność cywilna, wcześniej wysiedlona;

b/ w czasie kryzysu legionowego 1916-1917:

Do czasu upadku twierdzy,- podczas wojny ulega likwidacji Komenda Okręgu Korpusu nr X  i dowództwo twierdzy. Zmniejsza się liczba żołnierzy garnizonu przemyskiego. W tym czasie Legiony Polskie składały się z trzech brygad. Wiosną 1916 roku z inicjatywy J.Piłsudskiego powołano Radę Pułkowników, która zwróciła się do władz austriackich o wypowiedzenie się co do losów powołania Państwa Polskiego. Z braku zadawalającej odpowiedzi w powyższej sprawie dowódca I Brygady - Józef Piłsudski 29 lipca 1916 roku podaje się do dymisji, która została przyjęta 26 września . 5 listopada 1916 roku Franciszek Józef i król Wilhelm II ogłosili zamiar powołania na byłych ziemiach zaboru rosyjskiego Państwa Polskiego. Po powołaniu Polskiej Tymczasowej Rady Stanu J.Piłsudski został kierownikiem Komisji Wojskowej, a później szefem Departamentu Wojskowego. W lipcu 1917 roku wezwał Legionistów do odmowy złożenia przysięgi na wierność zaborcom. Doprowadziło to do internowania Legionistów, którzy odmówili złożenia przysięgi z I i III Brygady Legionów i skierowania ich w sierpniu 1917 roku do obozu w Przemyślu. Równocześnie przeniesiona została Komenda Legionów i II Brygada. We wrześniu rozstrzygnęły się losy Legionów Polskich. W związku z odmową przysięgi rozformowane zostały tutaj I i III Brygada, a Komendę Legionów i II Brygadę przekształcono w Polski Korpus Posiłkowy, Następnie żołnierzy Polskiego Korpusu Posiłkowego skierowano na front wschodni. Po powrocie z ewakuacji młodzieży polskiej powołana zostaje w mieście Okręgowa Komenda Skautowa, na czele której stanęła Maria Murdykówna. Rozwijają się tu Miejskie Drużyny Skautowe. Oprócz działającej od 1911 roku I Przemyskiej Drużyny im.gen.Dezyderego Chłopowskiego w II Gimnazjum Zasańskim i II Przemyskiej Drużyny im.Kazimierza Pułaskiego w I Gimnazjum przy ul.Słowackiego powstaje III Drużyna Skautowa. Szczególnie intensywnie rozwija się ruch skautowy wśród dziewcząt . Oprócz istniejącej od 1912 roku I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki  II Drużyny im. Królowej Jadwigi działających wśród młodzieży szkolnej powstaje III im. Emilii Plater w środowisku młodzieży rzemieślniczej. Rozpoczął swą działalność "Patronat" zajmujący się pomocą materialną i organizacyjną dla drużyn, w skład którego wchodzili m.in. przedstawiciele "Sokoła" i szkół. Kryzys Legionów spowodował pod koniec 1917 roku powołanie w środowisku skautowym tajnej organizacji pod nazwą Związek Gimnazjalny Młodzieży Niepodległościowej przekształcony następnie w Młodzieżowy Oddział Polskiej Organizacji Wojskowej. Zarówno jawny jak i tajny skauting zajmowały się przy współpracy z innymi organizacjami prowadzeniem działalności niepodległościowej. Polegało to na przypominaniu rocznic narodowych /organizowanie imprez z tych okazji/, prowadzeniu działalności wywiadowczej ,pomaganiu w ukrywaniu się zbiegłych z obozów dla internowanych Legionistów, utrzymywaniu łączności konspiracyjnej oraz kolportowaniu prasy niepodległościowej;

c/ u zarania Niepodległości w 1918 roku:

Ostatni i najważniejszy etap ruchu niepodległościowego to walka zbrojna o odzyskanie niepodległości i  przemiany ustrojowe, a także powstałe wówczas  antagonizmy narodowe. 1 listopada 1918 roku została w Przemyślu obalona władza zaborców, a na jej miejsce powołano rząd lokalny, w którego skład wchodzili powołani na podstawie umowy przedstawiciele społeczności polskiej, ukraińskiej i żydowskiej. W tym samym dniu Rada Regencyjna mianowała gen.Stanisława Puchalskiego /byłego Komendanta Legionów Polskich/ dowódcą Wojsk Polskich w Galicji i na Śląsku, a szefem sztabu - płk. Władysława Sikorskiego przebywającego również w Przemyślu. Jednostki wojskowe znajdujące się na terenie garnizonu przemyskiego uległy "dzikiej demobilizacji", a organizacje niepodległościowe nie podporządkowały się generałowi. Na terenie miasta działało kilka organizacji wojskowych, lecz wszystkie miały określony charakter polityczny i wyrosły jeszcze na dawnych podziałach z okresu "kryzysu legionowego". W wyniku powstałych antagonizmów zaistniał niedowład organizacyjny, który charakteryzował się silnym rozdrobnieniem, w wyniku którego stan poszczególnych organizacji wahał się najwyżej od kilkunastu do kilkudziesięciu osób. Niekorzystne było to, iż komórki organizacyjne jednej organizacji podlegały ośrodkom dyspozycyjnym w różnych miejscowościach, np. POW podlegała pod Kraków, Lwów, Rzeszów. Brakowało koordynacji  pomiędzy poszczególnymi komórkami jednej organizacji oraz między samymi organizacjami i brak było wspólnego planu działań na wypadek powstania itd. W Przemyślu działała organizacja byłych żołnierzy Polskiego Korpusu Posiłkowego /ppor.Marek/, Polska Organizacja wojskowa "Wolność"; w 45 p.p. /ppor.Mantel/, 18 pułk Strzelecki /ppor.Bęben - Huragan/, batalion zapasowy saperów /por. Kozubski/ i wiele innych. Po otrzymaniu nominacji gen.Puchalski wydał rozkaz, w którym czytamy m.in. "z dniem dzisiejszym obejmuję dowództwo nad wojskowymi oddziałami polskimi i żądam od nich w interesie kraj i narodu bezwzględnego posłuszeństwa i przodowania całego społeczeństwa w ładzie i porządku".  Równocześnie mianował kpt. Karola Grodzickiego   wojskowym Komendantem Miasta Przemyśla. Ówczesną sytuację Przemyśla w liście z 2 listopada 1918r. przedstawił płk. Sikorski w następujący sposób: "Rusini panują na razie w całości w Przemyślu. Polska część jest niezorganizowana. Generał Puchalski nie dysponuje siłą..." . Ten stan rzeczy doprowadził w nocy z 3/4 listopada 1918  do zamachu stanu ze strony Ukraińców pomimo podpisania 1 listopada1918 roku umowy między przedstawicielami polskiej i ukraińskiej ludności. W wyniku tych działań aresztowano gen.Puchalskiego i dużą liczbę żołnierzy polskich oraz zajęto część miasta i okoliczne miejscowości położone na prawym brzegu Sanu. Pozostałą część miasta - Zasanie broniła młodzież polska zwana dziś "Przemyskimi Orlętami".

Przebieg walk od 4.11.1918  do  14.12.1918 r.

a/ pierwsza obrona miasta  /od 4.11. do 10.11.1918r./

Obrońcy Przemyśla w 1918 r przed mostem kolejowym na Zasaniu - zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu. 

Porucznik Leon Kozubski — instruktor skautowy ze Lwowa od 2 listopada przejął dowództwo 45 p.p. na Zasaniu /dziś koszary przy ul. 29 Listopada/, zaczął organizować na terenie opuszczonych koszar nowy pułk składający się z młodzieży skautowej z II  Gimnazjum na Zasaniu. Podjął też zorganizowanie wart na terenie  dzielnicy miasta-Zasanie. Pomagali mu w tym oficerowie legionowi:  Burda, Hauzer, Huragan i bracia Adamowscy.  Wystawił warty w koszarach, w szpitalu powszechnym, magazynach amunicji i przy wszystkich mostach /kolejowym i przechodnich/. Pod koniec 3 listopada doszedł jeszcze oddział por.Mariana Doskowskiego liczący 20 ochotników, łącznie zdołano zgromadzić 60 ochotników, w tym 25 znajdowało się na terenie koszar, a pozostali pełnili wartę. Około godziny czwartej rano Ukraińcy opanowali miasto rozbroiwszy polskie placówki, biorąc wszystkich do niewoli wraz z gen.Puchalskim. Atak ich na Zasanie zachwiał się w ogniu karabinów maszynowych czujnych placówek przy mostach. Dowódca tych placówek por.Huragan zawarł z Ukraińcami rozejm na 6 godzin. W tym czasie uzupełniają się stany załogi Zasania poprzez zbiegłych żołnierzy z miasta, dalszych uczniów gimnazjalnych i starszych mieszkańców miasta zwolnionych już ze służby wojskowej. Zgłaszają się też dziewczęta - skautki do pełnienia służb  łączności sanitarnej i zaopatrzeniowej. Następnie chorąży Tatara zorganizował patrol konny składający się z ochotników, którzy patrolowali wzdłuż Sanu linię demarkacyjną. Równocześnie dla przeciwstawienia się próbom przeprawy przygotowano samochód ciężarowy z ustawionymi na nim karabinami maszynowymi, które w przypadku zagrożenia ostrzeliwały przeprawę /dowódca inż.Grabowski/. W tym czasie nadszedł rozkaz gen.Puchalskiego znajdującego się w niewoli, wzywający broniącą się załogę do wycofania się za Rzeszów ze względu na przeważające siły wroga. W międzyczasie przeszedł granicę w przebraniu kolejarskim płk Władysław Sikorski. W porozumieniu z nim por.Kozubski odmówił wykonania rozkazu gen.Puchalskiego. Podjęto rokowania z Ukraińcami, przedstawicielem  strony polskiej był płk Sikorski, por.Kozubski i inż.Kazimierz Osiński. Ustalono wówczas linię demarkacyjną na Sanie, wymianę jeńców z bronią w ręku oraz wyrażono zgodę na swobodę przechodzenia ludności cywilnej przez mosty. Zastrzeżono możność wypowiedzenia rozejmu na 24 godziny przed ustalonym terminem. Stan załogi w tym czasie wzrósł do 200 ochotników, w tym około 30 oficerów. Do 10 listopada  trwały nieustanne utarczki z patrolami ukraińskimi, które starały się sforsować rzekę. 5 listopada  płk Sikorski mianował por.Leona Kozubskiego dowódcą wojsk polskich na Zasaniu.  7 listopada ogłoszona została Republika Przemyska. Prezydentem nowej republiki został legionista i poseł do sejmu austriackiego Herman Libermann. Podjęto wówczas próbę połączenia obu części miasta. W tym celu udał się pochód mieszkańców Zasania na rynek przemyski, gdzie Libermann z okien ratusza proklamował republikę. Wojsko ukraińskie wyparło demonstrantów na stację i następnie przez most kolejowy na Zasanie. 9 listopada  przybył na Zasanie mjr Julian Stachiewicz z odsieczą składającą się z dwóch kompanii piechoty, baterii altylerii i pociągu pancernego w Zurawicy,  objął dowództwo całej akcji zmierzającej do wyzwolenia miasta. 10 listopada przybył na Zasanie tenże pociąg pancerny, który próbował sforsować most kolejowy i zająć stację. Spotkało się to z gwałtownym kontratakiem ukraińskim i zerwaniem prowadzonych ze stroną ukraińską rokowań . Polskich parlamentarzystów w osobach: por.inż.Kazimierza Osińskiego, por.Stanisława Marka i kpt. Zebrackiego Ukraińcy aresztowali, w nocy jednak wypuścili więźniów. W czasie tych walk poległ dowódca placówki obrony mostu kolejowego por.Władysław Kramarz.

b/ wyzwolenie miasta  /od 11.11   do 13.11.1918r./

Około godziny dziewiątej rano 11 listopada 1918  mjr Stachiewicz wystosował do wojsk ukraińskich ultimatum z żądaniem opuszczenia miasta do godziny dwunastej. Czytamy w nim m.in. "...Miasto Przemyśl, które sami uważacie za przeważnie polskie, zostało przez Was obsadzone zdradziecko, wbrew traktatom wspólnej komisji Rad Narodowych polskich i ukraińskich. Ludność polska miasta Przemyśla, nią żądająca supremacji jednego narodu w stosunku do drugiego, pragnąca owszem zgody i porozumienia tęskni do uwolnienia się spod Waszego jarzma i wojskowego ucisku, widzę się zmuszonym przyjść z pomocą tej ludności i żądać oddania miasta w ręce polskich władz zarówno cywilnych, jak i wojskowych. Z tego względu, celem uniknięcia rozlewu krwi, którą chcielibyśmy uważać za bratnią, żądam od Panów spełnienia postulatów...".  Wobec braku wszelkiej odpowiedzi, o godzinie 12.15 rozpoczęto ostrzał artyleryjski. Natarcie rozpoczęło się o godz. 14.40 równocześnie na moście drewnianym, na moście kolejowym z udziałem pociągu pancernego, piechoty, na kładce /naprzeciw Domu Robotniczego/ i w bród przez San naprzeciw wzgórza Trzech Krzyży. Po sforsowaniu najpierw mostu kolejowego z udziałem jazdy, gdzie zginął pchor.Ueberall /pochodzenia żydowskiego/ i po zajęciu dworca kolejowego, rozwinął się atak na prawo celem wsparcia od  strony miasta grupy atakującej kładką, do czego powołał też z rezerw 18 p.strzel.  mjr Stachiewicz pół kompanii pod dowództwem  por. Kozubskiego, lecz zanim rezerwa ta nadbiegła kładkę sforsowano. Z nastaniem nocy walkę przerwano, mając pół miasta zdobytego. W całości odbito Przemyśl po krótkiej walce, gdy oddziały ukraińskie wycofały się w kierunku na Chyrów. Zorganizowany przez  por.Kozubskiego pułk, który od dnia 9 listopada nosił nazwę 18 p.strzelców w dniu 13 listopada otrzymał nazwę 10 p.p , w tym samym dniu przybył do Przemyśla i objął dowództwo Okręgu Wojskowego gen.Bijak. Straty własne w czasie natarcia w dniu 12 listopada Wojska Polskiego wynosiły 26 zabitych i rannych. Nie można było ustalić strat przeciwnika. Wzięto wówczas do niewoli 200 jeńców.

c/  z odsieczą dla Lwowa  /od 14.11   do 23.11.1918r./

Pod koniec 12 listopada odwołany zastał ze swego stanowiska mjr  Julian Stachiewicz i opuścił miasto wracając do Krakowa. Jego miejsce zajął przybyły w tym dniu ppłk Michał Karaszewicz-Tokarzewski. Został dowódcą wojsk polskich na terenie miasta i Okręgu Przemyskiego do czasu przybycia gen.Bijaka. Od 14 listopada zajął się przygotowywaniem odsieczy dla broniącego się Lwowa. Przygotowania trwały do 17 listopada W skład tej grupy wchodziły: 5 pułk legionowy, kompania jarosławska, po jednym plutonie z 8 i 9 p.p , legia oficerska, dywizjon artylerii, szwadron ułanów i pociąg pancerny oraz oddział kolejarzy przemyskich w charakterze saperów kolejowych. Ogólna liczba wszystkich jednostek wynosiła 140 oficerów i 1200 żołnierzy oraz zgrupowanych 8 dział. Wszystkie jednostki wyekwipowano w broń i zaopatrzono w żywność na 7 dni. Odsiecz została przetransportowana do Lwowa w dniach od 18 do 19 listopada pięcioma pociągami pod osłoną pociągu pancernego. Po przybyciu na miejsce odsieczy dowództwa połączonych sił lwowskich i przemyskiej ekspedycji objął ppłk Tokarzewski. 21 listopada o godzinie szóstej rozpoczęto atak, który miał być dalej kontynuowany w dniu następnym. Jednak zagrożeni Ukraińcy wycofali się z miasta w nocy z 21/22 listopada w kierunku północno-wschodnim na Zboiska. Dnia 22.11. o świcie wojsko Polskie zajęło opuszczone przez Ukraińców miasto . Walki toczyły się tylko w niektórych dzielnicach Lwowa, gdzie część milicji żydowskiej stawiała w dniach 21-23 listopada czynny opór.

d/ druga obrona Przemyśla  /od 19.11. do 14.12.1918r./

Kiedy ostatnie oddziały odsieczy dla broniącego się Lwowa wyruszyły z miasta, w dniu 19 listopada 1918 r. dowódcą grupy operacyjnej "Wschód" został gen.Bolesław Roja. W następnym dniu - 20 listopada zastąpił go na tym stanowisku gen. Tadeusz Rozwadowski. Przy dowództwie Okręgu Przemyskiego (obejmującego powiaty: Sanok, Przeworsk, Nisko, Lesko i Dobromil), Polska Rada Narodowa w Przemyślu powołała 22 listopada swoich przedstawicieli w osobach W.Grzędzielskiego i H.Libermana. 25 listopada Polska Komisja Likwidacyjna zatwierdziła ich jako swoich przedstawicieli i powołała dwóch dalszych w osobach Rychlika i hr.Skarbka jako komisarzy do spraw politycznych. Grupa ta miała doprowadzić do unormowania stosunków między ludnością polską a ukraińską na ternie zaboru austriackiego.  Por. Dudziński zorganizował z inicjatywy por. Kozubskiego 25.11. akcję na zajęte przez Ukraińców Niżankowice z udziałem 2 kompanii z 10 p.p. z 6 karabinami maszynowymi oraz l kompanii p.legionów, kompanii żywieckiej, oddziału ułanów i dwóch baterii artylerii. Do walki jednak nie doszło, bo oddziały ukraińskie wycofały się poza Chyrów. Dowódca Okręgu Przemyskiego gen. Bijak rozwiązał Polską Radę Robotniczo-Żołnierską oraz aresztował dowódcę 10 p.p. por.Kozubskiego i jego zastępcę por.Huragana. W związku z tym doszło da zmiany na stanowisku dowódcy pułku. Stanowisko to objął ppłk. Adam Jaroszewski. W grudniu nastąpiła też zmiana na stanowisku dowódcy Okręgu Przemyskiego. Nowym dowódcą został gen. Zygmunt Zieliński - były Komendant Legionów Polskich i Polskiego Korpusu Posiłkowego. Otrzymał on rozkaz przeprowadzenia kontrofensywy w kierunku na Chyrów i Sambor w celu obrony miasta i zlikwidowania otaczających go jednostek ukraińskich. W związku z tym zorganizował on grupę składającą się z samodzielnych batalionów mjr Więckowskiego, rotmistrza Bogusza, oddziału p.p. oraz dwóch baterii poruczników Cybulskiego i Pilcha, w sile 1600 karabinów, 12 karabinów maszynowych i 6 dział. Tymi siłami gen.Zieliński rozpoczął 11 grudnia ofensywę. walki toczyły się pod Grochowcami i Hermanowicami. Główne natarcie wspierało ogniem 2 baterie ustawione między cmentarzem przemyskim a Nehrybką. Zajęto Grochowce - fort "Optyń" i wzgórze na północ od Hermanowie. Artyleria kwaterowała w Pikulicach. 12 grudnia wojsko ukraińskie wycofało się z Hermanowie do Niżankowic. 13 grudnia walki podjęto pod Fredropolem i Niżankowicami. Kontruderzsnie ukraińskie z Fredropola w kierunku Darowic została odparte. W związku z tym wojska ukraińskie wycofały się około południa w kierunku południowym i południowo-wschodnim. Grupa składająca się z l batalionu piechoty, kompanii karabinów maszynowych i pociągu pancernego zaatakowała i zdobyła po krótkiej walce Niżankowice. Broniące tę miejscowość oddziały ukraińskie zagrożone po zajęciu Fredropola i Kormanic przez wojska polskie od północy do zachodu wycofały się na południowy brzeg Wiaru. W czasie tych walk pod dowództwem por.Dudzińskiego  brał udział oddział 10 p.p. składającego się z młodzieży gimnazjalnej, który poniósł dotkliwe straty w postaci poległych 12 przemyskich uczniów. Ostatecznie walki te zakończone zostały pełnym zwycięstwem pomimo poniesionych ofiar wśród zabitych i rannych żołnierzy. Miasto zostało obronione, powstrzymane zostały dalsze ataki Ukraińców.

Przemyśl - ul. Katedralna - kondukt pogrzebowy poległych w walkach pod Niżankowicami 13 grudnia 1918 roku - zdjęcie z publikacji Z.Konieczny "Walki  polsko-ukraińskie w Przemyślu i okolicy listopad-grudzień 1918"

Epilog działań niepodległościowych

Przemyśl-miasto odwiecznie polskie było, ze względu na swoje połażenie geograficzne, zróżnicowane pod względem narodowościowym i wyznaniowym. W związku z tym było też zróżnicowane pod względem politycznym. W czasie zaboru, kiedy państwo polskie utraciło swoją suwerenność, a wszystkie zamieszkujące je narody znalazły się w niewoli gdy nadarzyła się okazja w czasie I wojny światowej /upadku państwa zaborczego/, dążyły one za wszelką cenę do odzyskania wolności i utworzenia własnej państwowości. Dlatego wspólna działalność różnych narodowości przeciwko zaborcom w tym końcowym okresie doprowadziła z powodu sprzeczności interesów do konfliktów. Okazało się wówczas, że środowisko polskie w tym przełomowym okresie, gdy decydowały się dalsze losy Narodu i powstania Państwa Polskiego nie stanęło na wysokości zadania, ponieważ górę wzięły nad sprawami ogólnymi interesy polityczne i własne ambicje. W tym momencie dziejowym uratowała sytuację pod względem militarnym i politycznym Polska Młodzież. To ona jako grupa skautów nie kierując się osobistym szczęściem czy bezpieczeństwem, już l listopada l918 r. pod dowództwem por.Marka zajęła dworzec kolejowy w Przemyślu. Ten czyn zabezpieczył miasto przed napływem wojsk niemieckich, austriackich i ukraińskich. Tym samym nie dopuszczono do zatrzymania się w Przemyślu transportów wojskowych wracających z -frontu wschodniego z żołnierzami innych narodowości. To młodzież /skauci/ w nocy z dnia 3/4 listopada 1918r. na czele z por. Bębnem-Huraganem odpowiedziała ogniem z karabinów maszynowych na próbę zajęcia przez wojska ukraińskie Zasania. Podobnie 10 listopada osłaniała pociąg pancerny, gdy ten próbował zająć stację. W czasie głównego ataku 11 listopada to kompania przemyska /por.Bęben—Huragan/, składająca się z młodzieży skautowej i gimnazjalnej, stanowiła oddział szturmowy, który pod osłoną pociągu pancernego zdobył miasto. Część młodych wyruszyła w dniach od 18 do 19 listopada pod dowództwem ppłk Karaszewicza-Tokarzewskiego z odsieczą dla broniącego się Lwowa. Kompant ta pod dowództwem por. Doskowskiego brała udział w kontruderzeniu w dniu 10 i 13 grudnia 1918 r. przeciw wojskom ukraińskim w Niżankowicach. Młodzież we wszystkich tych walkach składała duże ofiary ze swego młodego życia i przelanej krwi na ołtarzu Ojczyzny. To dzięki niej, a nie skłóconym dowódcom czy członkom różnych organizacji niepodległościowych, zawdzięczał Przemyśl utrzymanie Zasania, czyli podstawy wyjściowej do odbicia miasta, wyzwolenia, Lwowa i całej Małopolski Wschodniej.

Biogramy poległej młodzieży w walce o Niepodległość Polski

na podstawie publikacji

W obronie Lwowa i Wschodnich Kresów polegli od 1 listopada 1918 r. do 30  czerwca 1919 r.

Artwiński Stanisław  -   uczeń gimnazjum w Przemysłu, zginął od pocisku granatu w obronie tego miasta w bitwie pod Niżankowicami dnia 13 grudnia 1918r. i wraz z kilkunastoma kolegami pochowany we wspólnym grobowcu w Przemyślu;

Blecha Ferdynand  -  szer. 4 p. 2 kompanii żywieckiej, ur.l897r. poległ pod Niżankowicami, pochowany w Przemyślu;

Czerwienia Jan  -   szer. 10 p.p. poległ 13 grudnia na polach pod Niżankowicami, zwłoki spoczęły na cmentarzu miejscowym w Przemyślu;

Durkacz Tadeusz Wiktor  -   uczeń gimnazjum w Przemyślu, poległ w bitwie pod Niżankowicami 13 grudnia, pochowany w Przemyślu;

Durkacz Tadeusz  -  ur. w roku 1903 w Przemysłu, student VIII klasy gimnazjum w Przemyślu na Zasaniu, syn Michała, naczelnika stacji kolejowej w Żurawicy. Wstępuje l listopada 1918 roku do oddziału utworzonego w Żurawicy 15 p.leg.poi, przy którym pozostaje do grudnia 1918 roku. Znalazłszy się w Przemysłu w chwili odejścia na pole bitwy jednego z batalionów 10 p.p. spotyka swoich przyjaciół z ławy szkolnej, zgłasza się do tego batalionu i odchodzi s nim w połe pod Chyrów 13 grudnia 1918 r. wrogi granat przerywa pasmo życia pod Niżankowicami;

Kędzierski Józef  -  syn Józefa i Marii, ur. w Brodach w roku- 1901, uczeń VIII klasy gimnazjum na Zasaniu w Przemyślu, wstąpił w szeregi obrońców miasta i poległ za Polskę 13 grudnia pod Niżankowicami od pocisku armatniego i wraz z bratem Tadeuszem pochowany na cmentarzu miejscowym w Przemyślu, dekorowany krzyżem walecznych i gwiazdą Przemyśla;

Ueberall Ludwik  -  ur. 28 października 1897 r, syn adwokata w Rzeszowie, w Przemyślu uczęszczał do VIII klasy gimnazjum, gdzie cechował się zdolnościami i zaletami pięknego charakteru, za który lubili go profesorzy i koledzy. Podczas inwazji rosyjskiej bawił we Wiedniu, gdzie złożył z odznaczeniem maturę w polskim gimnazjum, a po ukończeniu pierwszego roku medycyny wzięty do wojska austriackiego, odbył dwa razy kompanię włoską i ofensywę nad Piawą. Dwa razy ranny zatęsknił do rodziny i kolegów i z ręką nie wyleczoną wrócił do kraju. Na wezwanie Ojczyzny zgłosił się jako ochotnik dnia l listopada do 10 p.p. wojska Polskiego i walcząc z Ukraińcami wkroczył 11 listopada do Przemyśla. Tu, przy forsowaniu mostu żelaznego na Sanie, krocząc na czele oddziału, został ciężko ranny i pomimo wysiłków i starań lekarzy zmarł w szpitalu 4 grudnia. Leżąc na łożu śmierci marzył o odsieczy Lwowa. Cztery dni przed śmiercią mianowany za waleczność podporucznikiem , odznaczony został po śmierci gwiazdą Przemyśla i krzyżem walecznych. Zwłoki jego spoczęły na cmentarzu izraelickim w Przemyślu.

Grobowiec Orląt Przemyskich na Cmentarzu Głównym w Przemyślu przy ul.Słowackiego - zdjęcie P.Jaroszczak.

"Przemyskie Orlęta"

WilhelmWojtusiak

W listopadową Wyzwolenia Noc

gdy gród nasz zrzucić miał niewoli pęta

zdradą go wrogów otoczyła moc

ale czuwały "Przemyskie Orlęta".

Niechaj nas w walce dziś rozsądzi miecz!

tym hardym hasłem wróg burzę rozpętał,

gdy się nie wolno było cofnąć wstecz

za broń chwyciły "Przemyskie Orlęta"...

Zbudził się Przemyśl, pierzchnął trwogi cień

i rozpoczęła się walka zacięta !

zajaśniał wkrótce Wyzwolenia dzień

odbiły gniazdo "Przemyskie Orlęta".

A gdy się krwawił bohaterski Lwów,

ból lwiąt historia wiecznie zapamięta!

to były czyny — tu nie było słów...

z odsieczą poszły "Przemyskie Orlęta "

Gdy dziś nam drogą ta przelana krew

niechaj nie ginie ich ofiara święta!

my iść musimy na ich każdy zew!

...Niechaj nas wciąż wiodą "Przemyskie Orlęta !!"

Orlętom Przemyskim poległym za Ojczyznę

1918-1921

inż. Kazimierz M.Osiński  

  czasopismo społeczno-literackie WZLOTY  z   listopada  1938 roku

(...) Walczyli i  ginęli w Przemyślu i  w Ziemi Przemyskiej, w obronie Lwowa, Wschodniej Małopolski. Warszawy, Śląska i Wilna. Na wszystkich krańcach Najaśniejszej Rzeczypospolitej skropili krwią ofiarną i bohaterską polską ziemię. Lwów ma swoje Termopile — Zadwórze- z roku 1920, a Przemyśl, Ziemia Przemyska — Malhowice pod Niżankowicami, gdzie w dniu 13 grudnia 1918 roku kwiat młodzieży szkolnej gimnazjum zasańskiego i kupieckiego zginął bohaterską śmiercią w obronie Ziemi Przemyskiej i honoru żołnierza polskiego. Tak się złożyło, że zginęła w pobliżu pierwsza bohaterka Irena Benschówna, legionistka 6 pułku, poznanianka, kobieta-bohater, Przemyska Joanna D'Arc. Wycierpiała wiele zanim zginęła... za Polskę.

Nadciągające oddziały odkrywały głowy i ślubowały nad jej ciałem walczyć aż do zwycięstwa. Z wizją Jej , cierpień szły Orlęta Przemyskie na Lwów, a potym za Stanisławów. Podobnie cierpiał 17-letni Alfons Różycki Pragnął unieść na koniu przcstrzelonego porucznika — dowódcę Ludwika Robakowskiego i dostał się do niewoli w Siedliskach pod Przemyślem, przy końcu listopada 1918 r. Pod Warszawą, w  roku 1920 zginął najszlachetniejszy bohater przemyski, twórca harcerstwa przemyskiego i jego bojowy kierownik, Adam Kordecki , uczeń przemyski.

Młodzieży Polska !  Niechaj bohaterzy Ci ofiarni, poświęcający się bez skargi, będą dla Was wzorem i przykładem, jak żyć i ginąć za Ojczyznę, dla lepszej, świetlanej przyszłości Narodu i Państwa Polskiego . To też aby idea wielkiego poświęcenia i wielkiej ofiary stale była przekazywaną przyszłym generacjom, obywatelstwo przemyskie ufundowało pomnik “Orląt Przemyskich", i w dniu 11 listopada 1938 r. uroczyście go odsłania i oddaje miastu pod opiekę.

Historia powstania pomnika jest następująca: Inicjatywę budowy pomnika a poddała młodzież szkolna ( z gimnazjum zasańskiego) z dyr. Janem Smołką i w dniu 24 października 1924 wybrano go przewodniczącym Komitetu budowy, zaś inż. Kazimierza M. Osińskiego sekretarzem na zebraniu wojskowo-obywatelskim w Ratuszu. Wkrótce gdy Rada Miejska ofiarowała grunt pod pomnik na Placu Konstytucji na Zasaniu, wybudowano fundament betonowy za kwotę około 3 000 zł, zaś następnie dyr. Smołka zebrał około 17000 zł i tę kwotę przekazał w dniu 26 września 1936 r. obecnemu Komitetowi budowy pomnika “Orląt Przemyskich" pod przewodnictwem prezydenta Leonarda Chrzanowskiego do zrealizowania powziętej idei. Sekcja artystyczno-techniczna złożona z przemyskich inżynierów pod przewodnictwem inż. Stanisława Pollaka przygotowała projekty i ostatecznie wybrano projekt inż. Jana Turkowskiego, zaś rzeźby orła i studenta oddała do opracowania prof. Józefowi Starzyńskiemu. Obydwaj artyści są ze Lwowa. Odlewy bronzowe orła, studenta, zniczów na skrzydłach pomnika i napisów na cokole, pod studentem, wykonała przemyska odlewnia Braci Wiśniewskich. Roboty betonowe wykonał budowniczy Łańcucki, robotami kamieniarskimi (okładzinami trzonów betonowych) kierował architekt Emil Giebułtowicz. Materiału kamiennego dostarczyły znane z solidności kamieniołomy Trembowelskie Spadkobierców Jana hr. Baworowskiego. Jest chlubą dla Przemyśla, iż Firma Braci Wiśniewskich podołała wielkiemu zadaniu i wykazała całej Polsce, że może dokonywać tego, czego wyłącznie mogła podjąć się Warszawa. Prof. Starzyński wyraził Firmie głębokie uznanie i zapewnienie, że wszystkich kolegów będzie skierowywał do Przemyśla. Zaś zasługą jest wielką P.Prezydenta miasta L. Chrzanowskiego i Miejskiej Komunalnej Kasy Oszczędności miasta  Przemyśla, iż ofiarowała na wykonanie rzeźb bronzowych 15 000 zł. Koszta ogólne pomnika “Orląt Przemyskich" wyniosą do 45 000 zł. Dzięki bezinteresownej i żmudnej pracy całego Komitetu, sekcji  artystyczno-technicznej i sekcji finansowo-propagandowej pod przewodnictwem Dyr. Bolesława Drozda i Prof Józefa Zajączkowskiego dzieło monumentalnej wartości doszło do skutku, bez nadzwyczajnych i wygórowanych kosztów (...).

Przemyśl - Plac Konstytucji - Pomnik Orląt Przemyskich odsłonięty 11 listopada 1938 roku, zniszczony   latem 1940 r - zdjęcie ze zbiorów prywatnych.

Więcej informacji na temat historii pomnika można znaleźć w opracowaniu 

Andrzeja Szeligi

Pomnik Orląt Przemyskich

Krótko o historii pomnika "Orląt Przemyskich"

 Zdzisław Konieczny  

"Walki  polsko-ukraińskie w Przemyślu i okolicy listopad-grudzień 1918" - Przemyśl 1993.

Pierwsza inicjatywa budowy pomnika "Orląt Przemyskich" wyszła od uczniów gimnazjum zasańskiego (im. K.Morawskiego w Przemyślu) w roku 1924 , ale jego budowę zrealizował dopiero Komitet Społeczny , powołany w roku 1936. Przewodniczącym Komitetu był prezydent miasta Leonard Chrzanowski. Pomnik wzniesiono wg. projektu inż. Jana Turkowskiego a rzeźby wykonano wg. projektu profesora Akademii Sztuk Pięknych we Lwowie - Józefa Starzyńskiego . Odsłonięcie pomnika nastąpiło 11 listopada 1938 roku i było podniosłą manifestacją patriotyczną mieszkańców miasta. Nacjonaliści ukraińscy podjęli w roku 1939 nieudaną próbę wysadzenia "Pomnika Orląt" . Z tych samych kręgów wyszły starania, czynione w okresie okupacji niemieckiej u władz Przemyśla a także w Berlinie , o zburzenie pomnika. Po uzyskaniu zgody , rozbiórki pomnika dokonał (latem 1940 roku) Józef Pajdasz - Ukrainiec, skazany za ten czyn i współpracę z Niemcami, wyrokiem sądu w 1946 roku , na 6 lat więzienia. Po zakończeniu II wojny światowej podejmowano bezskuteczne próby odbudowy "Pomnika Orląt" i dopiero z inicjatywy Stowarzyszenia Pamięci Orląt Przemyskich rozpoczęto w roku 1989 pracę nad odbudową (w nowej lokalizacji) zniszczonego w czasie okupacji niemieckiej pomnika .

Przemyśl - widok obecny na Pomnik Orląt Przemyskich odbudowany (w nowej lokalizacji) w 1994 roku - zdjęcie P.Jaroszczak.

Uroczystości z okazji Święta Niepodległości w dniu 11 listopada 1999 roku przy Pomniku Orląt Przemyskich w Przemyślu- zdjęcie P.Jaroszczak.

Źródła tekstu:

1. Materiały Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu

2. M.Ślazyk - "Orlęta Przemyskie, walka o niepodległość Polski od 1832-1918"- Przemyśl 1998.

 3. Z.Konieczny - "Walki  polsko-ukraińskie w Przemyślu i okolicy listopad-grudzień 1918" - Przemyśl 1993.

4. K.M.Osiński - czasopismo społeczno-literackie WZLOTY  z   listopada  1938 roku.

  Opracowanie strony:  © P.Jaroszczak - Przemyśl 2000