STRONA GŁÓWNA

Zarys dziejów Przemyśla cz.II

ENGLISH VERSION 

Wybuch I wojny światowej powoduje, że miasto jest znowu w centrum wydarzeń. W związku z wybuchem I wojny światowej miasto znalazło się w pierwszej linii toczących się walk między zaborcą austriackim a rosyjskim. Wynikało to z tego, że Przemyśl był twierdzą , która była trzykrotnie oblegana w czasie I wojny światowej. Poddała się tylko raz w 1915 r. na skutek pogłębiającego się głodu. Zadaniem twierdzy była obrona od południa najdogodniejszych przejść przez przełęcze karpackie i szlaków drożnych, które wiodły do centralnej części Węgier . Tutaj też w czasie działań wojennych znajdował się w sierpniu 1914 r. austriacki Sztab Generalny. W wyniku starań Władysława Sikorskiego (późniejszego generała i premiera rządu RP) 19 sierpnia 1914 r. zapada w Przemyślu decyzja o utworzeniu Legionów Polskich - Wschodniego we Lwowie i Zachodniego w Krakowie. Kryzys przysięgowy Legionów w 1916 r. i ich rozwiązanie w Przemyślu na przełomie sierpnia i września 1917 r. kończy ten etap czynu zbrojnego. W wyniku tego rozformowano tutaj dwie brygady I i III , zaś Komenda Legionów i II Brygada zostają przekształcone w Polski Korpus Posiłkowy. Powoduje to powrót do tworzenia konspiracyjnych organizacji takich jak Polska Organizacja Wojskowa "Wolność", Związek Gimnazjalny Młodzieży Niepodległościowej i Polskie Kadry Wojskowe. Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii miasta jest obrona i wyzwolenie Przemyśla w 1918 r.
Władza zaborców zostaje obalona w mieście 1 listopada 1918 roku a w jej miejsce powołano lokalny rząd składający się z przedstawicieli społeczności polskiej , ukraińskiej i żydowskiej. W tym samym dniu Rada Regencyjna mianowała przebywającego w Przemyślu gen. Stanisława Puchalskiego dowódcą Wojsk Polskich w Galicji i na Śląsku a jego szefem sztabu płk Władysława Sikorskiego. W nocy z 3 na 4 listopada 1918 roku Ukraińcy , łamiąc wcześniej podpisaną umowę ,dokonują zamachu stanu i zajmują część miasta położoną po prawej stronie Sanu, rozbrajając polskie oddziały i aresztując gen. Puchalskiego. Biskup grekokatolicki Jozafat Kocyłowski przyjął z radością zajęcie prawobrzeżnej części miasta przez Ukraińców i odprawił tego samego dnia – 4 listopada 1918 roku  uroczyste nabożeństwo w kościele katedralnym (kościół OO Karmelitów). Wygłosił w czasie tej uroczystej mszy św. kazanie do licznie zebranych ukraińskich mieszkańców i okolicznych wsi oraz czołowych polityków ukraińskich Przemyśla. Biskup J.Kocyłowski wypowiedział się wyraźnie za utworzeniem państwa ukraińskiego z ziemiami leżącymi na zachód od Sanu. Poparł więc nakreślony przez URN we Lwowie zasięg terytorialny przyszłego państwa ukraińskiego obejmującego między innymi Chełmszczyznę, Podlasie, tzw. ”Nadsanie” , Łemkowszczyznę. Przesądził w ten sposób m.in. przynależność Przemyśla, Jarosławia, Sanoka, Krosna czy też Krynicy do Ukrainy. Wypowiedź ta rozeszła się szerokim echem w społeczeństwie zamieszkującym te tereny, spotykając się z oburzeniem ich polskich mieszkańców. Również duchowieństwo rzymskokatolickie przyjęło wypowiedź biskupa obrządku greckokatolickiego J.Kocyłowskiego negatywnie. Wypowiedzi biskupa J.Kocyłowskiego miały poważny wpływ na zaangażowanie się części duchowieństwa greckokatolickiego w bezpośrednie działania przeciwko Polakom i zachęcanie wiernych do walki z nimi. Przykłady tego zaangażowania miały miejsce na terenie diecezji przemyskiej.

Obrońcy Przemyśla w 1918 r przed mostem kolejowym na Zasaniu - zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich  w Przemyślu.

Druga strona Przemyśla, dzięki bohaterskiej postawie młodzieży , która odparła ogniem atak przeważającego liczebnie nieprzyjaciela, pozostała w rękach polskich. Przebywającemu w śródmieściu płk Sikorskiemu udało się uniknąć aresztowania ,dzięki czemu w przebraniu kolejarskim zdołał przedostać się na Zasanie, gdzie mianował por Kozubskiego komendantem Przemyśla , a następnie wyjechał do Krakowa w celu zorganizowania odsieczy. Ponieważ żadna ze stron nie była wówczas w stanie zwyciężyć przeciwnika oczekiwano na pomoc z zewnątrz. 10 listopada przybywa z Krakowa do Przemyśla pomoc w postaci  "Grupy San" pod dowództwem mjra Juliana Stachiewicza , wśród której byli między innymi: por. Władysław Bortnowski, kpt. Edmund Knoll Kownacki oraz plutonowy Henryk Dobrzański (późniejszy mjr"Hubal"). 11 listopada mjr Stachiewicz przesłał stronie ukraińskiej ultimatum wzywające do opuszczenia miasta jednak pozostało ono bez odpowiedzi. W związku z tym 11 i 12 listopada 1918 roku tutaj zostaje stoczona pierwsza zwycięska bitwa Odrodzonego Wojska Polskiego II RP z wojskami ukraińskimi, której efektem było wyzwolenie miasta.  13 listopada 1918 roku płk Sikorski przyleciał   do Przemyśla samolotem pilotowanym przez por Bogusza, by zorganizować odsiecz dla broniącego się Lwowa. Przed lądowaniem  został silnie ostrzelany przez artylerię, w wyniku czego musiał  ,w płonącym samolocie, lądować na polach pod Jarosławiem. Był to pierwszy zamach lotniczy na życie późniejszego generała i premiera. W dniu tym został też odwołany  zdobywca miasta mjr Stachiewicz , który powrócił do Krakowa , a w jego miejsce przybył ppłk Michał Karaszewicz -Tokarzewski, pod którego dowództwem wyrusza 18 listopada 1918 r. odsiecz militarna dla broniącego się Lwowa. Dzięki temu Lwów i Małopolska Wschodnia znalazły się ponownie w granicach Państwa Polskiego. Od 19 listopada Przemyśl staje się siedzibą dowódcy Grupy Wschodniej gen. Bolesława Roi. W obronie i szturmie Przemyśla czynnie uczestniczyła młodzież , której miasto i Polska w dużym stopniu zawdzięcza swe sukcesy. Ale walki nie ustały i toczyły się krwawe boje na przedpolach Przemyśla.  13 grudnia 1918 r. w kontruderzeniu przeciw wojskom ukraińskim pod Niżankowicami brały udział oddziały składające się z młodzieży gimnazjalnej . Jeden z nich -oddział 10 p.p - poniósł szczególnie dotkliwe straty w postaci 12 poległych przemyskich uczniów . Dla upamiętnienia młodzieży, zwanej Orlętami Przemyskimi , która walczyła i ginęła w obronie Przemyśla,  Ziemi Przemyskiej i Lwowa oraz innych części Polski , społeczeństwo przemyskie ufundowało na Placu Konstytucji Pomnik Orląt Przemyskich , odsłonięty w 1938 r. , na którym umieszczono napis "Orlętom Przemyskim poległym za Ojczyznę 1918-1921". Podczas II wojny światowej nacjonaliści ukraińscy czynili starania u niemieckich władz okupacyjnych Przemyśla, a także w Berlinie, o zburzenie tego pomnika. Po uzyskaniu takiej zgody, latem 1940 r. dokonano jego rozbiórki. W okresie powojennym podejmowano bezskuteczne próby odbudowy "Pomnika Orląt" i dopiero z inicjatywy Stowarzyszenia Pamięci Orląt Przemyskich rozpoczęto w 1989 r. prace nad jego rekonstrukcją.

Po lewej : Przemyśl - Plac Konstytucji - wybudowany w 1938 r. staraniem społeczeństwa miasta  pomnik Orląt Przemyskich - zniszczony latem 1940 r. w czasie okupacji niemieckiej  przez nacjonalistów ukraińskich - zdjęcie ze zbiorów prywatnych.

Po prawej : odbudowany w 1994 r.  (w nowej lokalizacji) pomnik Orląt Przemyskich - zdjęcie P.J.

Więcej informacji na temat historii pomnika można znaleźć w opracowaniu 

Andrzeja Szeligi

Pomnik Orląt Przemyskich

"Gwiazda Przemyśla" odznaka , zarejestrowana w Naczelnym Dowództwie Wojska Polskiego oraz w Ministerstwie Spraw Wojskowych , przyznawana za udział w walkach o Przemyśl w okresie od 1 listopada 1918 r. do 16 maja 1919 r. - zdjęcie   z  opracowania:  J.Odziemkowski  - "Leksykon bitew polskich 1914-1921".

Legitymacja odznaki "Gwiazda Przemyśla" plut. Leona Grabowskiego - zdjęcie  z   opracowania:  J.Odziemkowski  - "Leksykon bitew polskich 1914-1921".

Przemyśl w okresie międzywojennym jest miastem składającym się z mieszkańców różnych ras, narodowości i wyznań - według danych biura ewidencji ludności posiadał powierzchnię 16,5 km² z 62272 mieszkańcami wśród których według wyznań było:

39 430 obrządku łacińskiego 63,3%
18 376 wyznania mojżeszowego 29,5%
4 391 obrządku grekokatolickiego 7,0%
85 innych wyznań 0,2%

Jest siedzibą lokalnych władz wojskowych, administracyjnych i kościelnych - zlokalizowane tutaj było min. Dowództwo Okręgu Korpusu Nr X obejmującego obszar 37983 km² tj. 9,6% powierzchni państwa z 3401 tys. mieszkańców. 

Widok na ulice Kazimierza Wielkiego i Ratuszową z drugiej połowy lat trzydziestych - zdjęcie z opracowania M.Dalecki - "Przemyśl w latach 1918-1939".

Widok na most drogowy na Sanie w Przemyślu  z 1932 r. - zdjęcie z opracowania M.Dalecki - "Przemyśl w latach 1918-1939".

ZARYS DZIEJÓW CZĘŚĆ III

  Opracowanie strony:  © P.Jaroszczak - Przemyśl 2000