STRONA GŁÓWNA

Zarys dziejów Przemyśla cz.III

ENGLISH VERSION 

Kolejnym etapem w historii Przemyśla był  okres podwójnej okupacji  tj. niemieckiej i sowieckiej w czasie II wojny światowej. Była ona wynikiem podpisanego przez Niemcy i ZSRR 23 sierpnia 1939 r. paktu o nieagresji, który w swym tajnym protokole dzielił miasto wzdłuż Sanu między dwa mocarstwa. Podział ten został potwierdzony pożniej umową z 28 września 1939 r. w sprawie granic i przyjaźni. Już od pierwszych dni września 1939 r. mieszkańcy Przemyśla nękani byli atakami lotniczymi. Ich punktem kulminacyjnym było bombardowanie 7 września kiedy to między innymi zniszczono Żeńską Szkołę Powszechną na ulicy Konarskiego , oraz 8 września gdy zapalono dom handlowy tzw. “pasaż Gansa” na ul. Mickiewicza. 13 września 1939 r przybywa do Przemyśla gen. broni Kazimierz Sosnkowski , który organizuje obronę miasta i powierza ją ppłk Janowi Matuszkowi. Wedle wspomnień ówczesnego kpt. E.Buczyńskiego, 14 września 1939 r Ukraińcy i Żydzi mieli stawiać w Przemyślu bramę triumfalną na cześć Niemców. Po zajęciu miasta 15 września 1939 r.  Niemcy powołali do wykonywania swoich czynności prezydenta miasta Baldiniego i internowali , jako zakładników , część radnych i pracowników zarządu miasta oraz przedstawicieli społeczności polskiej. Władzę nad miastem i okolicą sprawowała Komenda Miasta z gen. por. Strecciusem na czele. Hitlerowcy zlokalizowali na terenie Przemyśla i w okolicy także liczne obozy jenieckie. 15 września 1939 r. zaproszono ks. biskupa grekokatolickiego J.Kocyłowskiego i dr. W.Zahajkiewicza na spotkanie z Adolfem Hitlerem w okolicy Jarosławia, który przyleciał samolotem w celu rozważenia powołania rządu ukraińskiego na obszarach położonych na wschód od Sanu.  Spowodowało to masową manifestację w dniu 16  września na przemyskim rynku ludności ukraińskiej, deklarującej przyjaźń między Niemcami a Ukrainą, w czasie której wznoszono między innymi hasła "Sława Hitleru". Równocześnie tego samego dnia Niemcy zaprosili na rozmowę w sprawie utworzenia rządu polskiego Wincentego Witosa. Po jego odmowie internowano go 16 września w Sądzie Grodzkim w Jarosławiu . 22 września 1939 r. ogłoszono komunikat ustalający między wojskiem sowieckim i niemieckim linię demarkacyjną na Sanie . Niemcy powołują 27 września na Zasaniu nowe władze miejskie z burmistrzem – sędzią narodowości ukraińskiej - dr Grzegorzem Łuczakowskim oraz wysiedlają Żydów i komunistów za San, natomiast 28 września 1939 r. dochodzi do przekazania przez wojska niemieckie części miasta i powiatu położonych po prawym brzegu Sanu Armii Czerwonej.
Taki stan utrzymywał się do 28 czerwca 1941 r tj. do czasu kiedy to wojska niemieckie zajęły strefę okupacyjną sowiecką. Wkraczające 28 września 1939 r. do położonej na prawym brzegu Sanu części Przemyśla okupacyjne oddziały Armii Czerwonej były entuzjastycznie witane przez  ludność żydowską. Miasto pod okupacją sowiecką odwiedzili 29 września 1939 r. dygnitarze komunistyczni, między innymi przybył tu członek Rady Wojennej Frontu Ukraińskiego Nikita Chruszczow , który zrobił sobie pamiątkowe zdjęcie na zniszczonym moście drogowym.

Na lewym brzegu Sanu – A.Hitler w   okolicach Jarosławia  (15 września 1939 r.) - zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich wPrzemyślu.

Na prawym brzegu Sanu - N.Chruszczow na zniszczonym moście drogowym w Przemyślu  (29 września 1939 r.) - zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.

Od samego początku działań wojennych straty ponosiła cywilna ludność miasta. Już w czasie walk 14 września 1939 r. zamordowany został na Zielonce przez żołnierzy niemieckich Wojciech Machała z córką ,dlatego że nie wydali ukrywających się polskich żołnierzy.  Nowy ład i terror wśród miejscowej ludności wprowadziło powołanie 17 września posterunku oddziału operacyjnego niemieckiej Policji Bezpieczeństwa, na czele którego stał por.  SS — Fischotter. Oddział ten, wspólnie z wojskiem, 18 i 19 września aresztował, na podstawie wcześniej przygotowanych list, 104 mężczyzn narodowości żydowskiej ze środowisk inteligenckich, bogatych kupców i przemysłowców  i rozstrzelał w Grochowcach i Przekopanej.  28 września 1939 r. doszło do pierwszych zbrodni ludobójstwa nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej. Zamordowano leśniczego Stanisława Wojtowicza z synem i podpalono leśniczówkę na Kruhelu Wielkim. Również wycofujące się małe grupki i pojedynczy polscy żołnierze byli mordowani przez nacjonalistów ukraińskich, czego przykładem może być zabicie 5 żołnierzy polskich w Buszkowicach.  Obaj okupanci, niemiecki i sowiecki współdziałali zgodnie w planowaniu zagłady narodu polskiego i w tym zakresie istniała ścisła współpraca pomiędzy NKWD i Gestapo. Pod koniec września 1939 r w Przemyślu odbyła się II Konferencja NKWD i Gestapo (I odbyła się 27 sierpnia 1939 r. w Brześciu nad Bugiem). Dotyczyła ona nie tylko wymiany jeńców  polskich i zaplanowanych przez układ Ribbentrop-Mołotow przemieszczeń ludności. Debatowano też nad zwalczaniem polskiego ruchu niepodległościowego oraz omawiano metody eksterminacji narodu polskiego. Jej kontynuacją była III Metodyczna Konferencja NKWD i Gestapo, która rozpoczęła się 20 lutego 1940 r. w Zakopanem. Ustalenia tej ostatniej miały poważny wpływ na metody zbrodni popełnianych na narodzie polskim, w tym   zbrodni katyńskiej. I tak przykładowo  aresztowania Polaków w Przemyślu nastąpiły 11 listopada 1939, gdyż władze niemieckie obawiały się demonstracji w związku z obchodzonym przed wojną Świętem Niepodległości. Wśród dalszych w pamięci pozostała tzw. akcja AB (Ausserordentlische Befriedungsaktion) skierowana przeciwko polskiej inteligencji. Aresztowano wówczas 20 mieszkańców miasta , którzy najpierw zostali umieszczeni w areszcie w Dubiecku , a następnie przetransportowani do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie zginęli. Kolejnym działaniem niemieckiego okupanta zmierzającym do biologicznej zagłady narodu polskiego były egzekucje w oparciu o listy zakładników. Listy te publikowane na murach miasta w ilości 5 obejmowały 119 nazwisk. Wyroki wykonywano między innymi w lesie na Lipowicy, na terenie fabryki wozów przy ul. Mickiewicza i na Małym Rynku. Pozostali zakładnicy  w większości zginęli bądź to w więzieniach bądź w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Oprócz strat ludności w samym Przemyślu miały również miejsce  pacyfikacje licznych miejscowości w okolicy miasta, związane ze zwalczaniem polskiego ruchu oporu lub też z odwetem za akcje zbrojne. Przykładem tego może być przeprowadzona 7 marca 1943 roku przez Niemców i policję ukraińską  pacyfikacja Kaszyc, w której zginęło 119 osób, w tym kobiety i dzieci. Z kolei  8 marca 1943 doszło do wymordowania przez tą samą zbrojną grupę polskich mieszkańców Rokietnicy i Czelatyc w których zginęło łącznie 60 osób.  28 czerwca 1941 roku  wojska niemieckie zajęły strefę okupacyjną sowiecką położoną po prawej stronie Sanu. 7 lipca 1941 roku  (niektóre żródła podają datę 10 lipca) na przemyskim rynku zorganizowano manifestację z udziałem ludności ukrainskiej z okazji zajęcia całego miasta przez wojska niemieckie. Na trybunie obok przedstawicieli Komitetu Ukraińskiego i wojska niemieckiego znajdowali się duchowni grekokatoliccy wraz z biskupem  Jozafatem Kocyłowskim. Nieco wcześniej Kyr Jozafat wydał bankiet na cześć oficerów niemieckich, zaś 7 lipca 1941 w swoim liście pasterskim pisał między innymi : "... Sława wielkiemu fuhrerowi Adolfowi Hitlerowi, wyzwolicielowi i najlepszemu przyjacielowi ukraińskiego narodu".  

Wiec ukraiński na przemyskim  Rynku  w 1941 r.
zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich  w Przemyślu.

20 czerwca 1942 roku dochodzi do wywiezienia 1000 mężczyzn do obozu pracy w Janowie koło Lwowa co daje początek masowej eksterminacji ludności żydowskiej przez Niemców. 15 lipca 1942 roku utworzono w Przemyślu dzielnicę żydowską, po zamknięciu której przystąpiono do dalszej eksterminacji. Biologiczne wyniszczanie przez okupanta niemieckiego ludności żydowskiej spotkało się z niesieniem pomocy prześladowanym przez ludność chrześcijańską obrządku łacińskiego . W tej sprawie interweniowali u władz niemieckich między innymi pełnomocnicy ks. bp. ordynariusza Franciszka Bardy .
Od lipca 1942 do lipca 1944 niesienie pomocy odbywało się tajnie przez polskie organizacje konspiracyjne. Komenda Obwodu Armii Krajowej, Powiatowa Delegatura Rządu , a od września 1943 placówka Okręgowej Rady Pomocy Żydom "Żegota" dostarczały fałszywych dokumentów osobistych i żywności , a następnie pomagały osobom i instytucjom ukrywających Żydów oraz osłaniały je przed donosicielami. Jednak główny ciężar ratowania osób pochodzenia żydowskiego spoczywał na osobach prywatnych a częściowo na zgromadzeniach zakonnych. Na przykład rodzina Piotra Janowskiego ukrywała 18 osób, Józefa Wojdylaka 9 osób , Edwarda Saluka 8 osób, Siostry Sercanki 12 osób. Działalność ta pociągała za sobą ofiary , którymi były nie tylko osoby dorosłe ale także małe dzieci . Znany jest przypadek rozstrzelania 8-osobowej rodziny polskiej w Przemyślu  za ukrywanie jednego dziecka żydowskiego , a pierwsza publiczna egzekucja ludności polskiej na terenie miasta to stracenie 6 września 1943 roku Michała Kruka i innych za pomoc udzieloną Żydom. Ogółem na terenie miasta i najbliższej okolicy uratowano 415 osób narodowości żydowskiej (w tym 60 dzieci) w odwet za co Niemcy zamordowali 568 osób narodowości polskiej.  4 lipca 1943 roku w Przemyślu grekokatolicki biskup Jozafat Kocyłowski w towarzystwie ks. Wasyla Hrynyka wziął udział w  nabożeństwie dla ochotników  do ukraińskiej dywizji SS Galizien, które odbyło się na miejskim stadionie sportowym przy obecnej ulicy Sanockiej.  9 listopada 1943 roku doszło do pierwszych mordów dokonanych przez UPA (Ukraińską Powstanczą Armię)  na polskiej ludności cywilnej  w powiecie przemyskim pod okupacją niemiecką. Ich ofiarami pada 14 osób z  rodzin Suchajów w Błozwi Górnej i  Sychorów w Wołczy.

Przemyśl - widok na zniszczone kamienice w okolicy ul.Jagiellońskiej  - zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.

Egzekucja Michała Kruka i innych osób dokonana przez Niemców  za pomoc udzieloną Żydom - Przemyśl ul. Kopernika - zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.

Jeśli chodzi o sytuację pod  okupacją sowiecką, to natychmiast po jej rozpoczęciu wszystkie polskie władze administracyjne uległy likwidacji, w ich miejsce powołano sowiecką administrację 4 grudnia 1939 r. nastąpiła reorganizacja podziału terytorialnego kraju. W miejsce dotychczasowych powiatów i województw powołano rejony i obwody. Przeniesiono też rejon Przemyśl z obwodu lwowskiego do drohobyckiego. W miejsce języka polskiego wprowadzono jako urzędowy język rosyjski oraz ukraiński. Od połowy 1940 r. przemianowano nazwy 90 % ulic na rosyjskie i ukraińskie. 14 listopada 1939 r. biskup przemyski Franciszek Barda poinformował listownie papieża Piusa XII, że gmach kurii biskupiej w Przemyślu zabrano na  mieszkania dla Żydów.  Po okupacją sowiecką Żydzi odgrywali  istotną rolę w walce z polskością, gdyż mieli bardzo duże wpływy w sowieckim aparacie terroru,  duży udział w "zabójczych donosach" skierowanych przeciw Polakom,  kontrolowali wielką część sądów, odgrywali istotną  rolę w milicji, stanowili niemałą część sędziów śledczych oraz więziennych i obozowych katów. Przykładem tutaj może być Piotr Orlenko-Adler  komisarz sowiecki , I sekretarz partii w Przemyślu - współodpowiedzialny za śmierć wielu Polaków. Warto jednak nadmienić, że  jednocześnie również niektórzy Żydzi podlegali sowieckim represjom. W  1940 r. w Przemyślu, podobnie jak na całym obszarze wschodniej Polski okupowanej przez Armię Czerwoną , nastąpiły masowe deportacje ludności. W lutym, kwietniu i czerwcu z Przemyśla i pobliskich osad wywieziono na wschodnie i północne obszary ZSRR ponad 10 000 mężczyzn , kobiet i dzieci , w zdecydowanej większości Polaków. Ponad 130 osób  z Przemyśla i okolic to ofiary  zbrodni katyńskiej.  Pod okupacją sowiecką straciła życie Felicjanka siostra Maria Mazur aresztowana przez NKWD 30 kwietnia 1940 r. za pomoc udzieloną przekraczającym granicę ochotnikom do Wojska Polskiego na Zachodzie. Po stronic sowieckiej miasta podjęto, niestety nieudaną, próbę odbicia przebywającego w niewoli, rannego gen. Władysława Andersa. Został on następnie wywieziony przez NKWD do więzienia „Łubianka" w Moskwie. Przemyśl był bazą przerzutu ochotników do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Przerzucani  byli też łącznicy, utrzymujący kontakt pomiędzy dowództwem polskiego ruchu oporu na obszarach obu okupacji. Podczas przekraczania granicy został aresztowany przez Sowietów (w 1940 r.) gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski, komendant główny Służby Zwycięstwu Polski, a następnie komendant ZWZ strefy sowieckiej. Niezależnie od okupacyjnej administracji niemieckiej i sowieckiej , została zachowana struktura organizacyjna polskich władz konspiracyjnych. Pod okupacją sowiecką  powołano Komendę Okręgu Związku Walki Zbrojnej , a pod niemiecką początkowo Powiatową Komendę Służby Zwycięstwu Polski przekształconą w 1940 r. w Komendę Obwodu Związku Walki Zbrojnej a od 1942 r. Armii Krajowej podlegającą Komendzie Okręgu w Krakowie. Od 1943 r. reaktywowano cywilną administrację w formie Powiatowego i Miejskiego Delegata Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Przemyślu.  Przemyśl od początku niemieckiej okupacji również nie składa broni. Mieszkańcy , a szczególnie młodzież ,walczy, poza wyżej wymienionymi organizacjami , także w Szarych Szeregach, Samodzielnej Tajnej Organizacji Studentów, Batalionach Chłopskich,, Kierownictwie Dywersji AK "Kedyw". Wielu mieszkańców miasta bierze czynny udział w walkach poza granicami kraju i to zarówno w Wojsku Polskim na Zachodzie jak i w sformowanym w ZSRR II Korpusie oraz I i II armii LWP. 18 maja 1944 r. patrol 12 Pułku Ułanów Podolskich pod dowództwem przemyślanina ppor. Kazimierza Gurbiela  jako pierwszy dociera na zdobyty szczyt Monte Cassino . Podobnie plutonowy Kazimierz Grzejek 8 marca 1945 r. jest wśród tych , którzy pierwsi znaleźli się nad Bałtykiem.

Zniszczenia przy ul. Jagiellońskiej (dziś wolny plac) oraz most drewniany wybudowany przez Niemców - zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.

Płonąca katedra obrządku łacińskiego w czerwcu 1941 r. - zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich  w Przemyślu.

Przemyśl ul. Słowackiego z czasów okupacji hitlerowskiej - zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich  w Przemyślu.

Przemyśl ul. Franciszkańska - zniszczenia z czerwca 1941 r. - zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich  w Przemyślu.

W lipcu 1944 roku toczyły się przez kilka dni walki między wojskami niemieckimi i sowieckimi w wyniku których okupant niemiecki opuścił miasto. Na początku 1945 r. miasto zamieszkiwało
28 144 mieszkańców w tym według wyznań było:

22 173 obrządku łacińskiego - 78,8%
5372 obrządku grekokatolickiego -19,1%
415 wyznania mojżeszowego - 1,5%
284 innego wyznania - 0,6%

Jeszcze przed zakończeniem wojny Ukraińska Powstańcza Armia (UPA) dokonała ataku na miasto i wymordowała rannych żołnierzy i chorych cywili znajdujących się w szpitalu przy ul. Słowackiego. Żołnierze sowieccy w dniu 30 maja 1945 r. na terenie Zakładu Księży Salezjanów zamordowali księdza Jana Dolatę oraz Ludwika Cienciałę. Jeśli chodzi o bilans strat to w sumie Przemyśl w czasie II wojny światowej utracił 35 188 mieszkańców (57%).Cofnęło to rozwój miasta o pół wieku .Wyrównywanie tych strat trwało 38 lat i uzyskanie stanu sprzed wojny nastąpiło w 1983 r. Straty objęły 17 961 mieszkańców narodowości żydowskiej i 17 227 narodowości polskiej . Obaj okupanci prowadzili politykę eksterminacji miejscowej ludności i osiedlania w jej miejsce obcej. Związek Sowiecki w ciągu niespełna dwóch lat doprowadził do wyniszczenia 11 562 mieszkańców Przemyśla narodowości polskiej osiedlając w ich miejsce 4852 swoich obywateli, natomiast hitlerowcy w okresie niepełnych pięciu lat wywieźli i wymordowali 5665 Polaków i prawie wszystkich przemyskich Żydów , przy równoczesnym osiedleniu w ich miejsce 2035 Niemców.  Najdotkliwsze straty poniosła polska inteligencja pod okupacją sowiecką. Zamordowano internowanego dowódcę obrony miasta w kampanii wrześniowej ppłk Jana Matuszka, dowódcę 10 Pułku Artylerii Ciężkiej płk Jana Bokszczanina , komendanta miasta ppłk Mieczysława Sokół-Szachina , emerytowanego dziekana Dowództwa Okręgu Korpusu Nr X  i  Obrońcę Przemyśla w 1918 r.  księdza ppłk Józefa Panasia , kapelana Garnizonu Przemyskiego księdza mjr Stanisława Kontka oraz około 150 oficerów Przemyskiego Garnizonu. Oprócz wojskowych wymordowano też przedstawicieli władz cywilnych: Starostę powiatowego - Adama Remiszewskiego, ostatniego Prezydenta Miasta Przemyśla  - Władysława Baldiniego,  Sędziów Sądu Okręgowego i Grodzkiego i wielu innych.  Zginął też wybitny naukowiec dr Walery Kramarz oraz przemysłowiec i wydawca inż. Tadeusz Bystrzycki.
W czasie działań wojennych uległo zniszczeniu 1568 budynków (40% ogółu) ,w tym wiele zabytkowych (jak np. katedra ob. łacińskiego, zespół klasztorny Benedyktynek, stara synagoga z XVI w) oraz zakładów przemysłowych i pomników.
Zmieniła się radykalnie rola miasta. z centrum administracyjnego, gospodarczego i kulturalnego stało się małym miastem przygranicznym. Widoczna zmiana na lepsze w zakresie budownictwa i rozwoju ludności nastąpiła po 1975 r. gdy zlokalizowano tu siedzibę władz wojewódzkich.

KONIEC