STRONA GŁÓWNA

Zarys dziejów Przemyśla cz.I

ENGLISH VERSION 

Przemyśl - najstarsze miasto na kresach wschodnich Rzeczypospolitej. Starodawny ośrodek miejski położony na pograniczu dwóch krain geograficznych Pogórza Dynowskiego i Kotliny Sandomierskiej w dolinie rzeki San . Znajdują się tutaj , w miejscowości Pikulice, najstarsze ślady pobytu człowieka na terenie południowo-wschodniej Polski sprzed 40 000 - 30 000 lat przed narodzeniem Chrystusa  .
W IV wieku Przemyśl jest dla imperium rzymskiego znaczącym ośrodkiem administracyjnym i wojskowym . Świadczy o tym złoty medal cesarza rzymskiego Walensa (364-378 r.) znaleziony w Przemyślu nad Sanem w 1935 r. Medale takie - według danych z rzymskich źródeł pisanych - były bite tylko dla cesarzy , którzy przeznaczali je przede wszystkim jako nagrody i upominki rozdawane dwa razy do roku dostojnikom ze swojego najbliższego otoczenia , zwycięskim wodzom oraz głowom państw współpracujących z imperium w celu zjednywania ich dla polityki rzymskiej.
Domniemane centrum znajdowało się na Zasaniu. Świadczą o tym odkryte przy ul.Bielskiego relikty najstarszych umocnień obronnych w postaci opalonej korony wału z palisadą oraz osada z czasów wpływów rzymskich przy ul. Rycerskiej wraz z przedmiotami codziennego użytku. W takich okolicznościach występują na tym terenie najstarsze ślady chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Są nimi odkryte w okolicach Przemyśla dwie amfory  gliniane, w których przewożono, zdaniem niektórych z Nikomedii (dzisiaj Izmit w Turcji), wino niezbędne do sprawowania liturgii eucharystycznej. Istnieje przypuszczenie ,że nośnikami chrześcijaństwa byli kupcy rzymscy, którzy przebywali na miejscu w zorganizowanej faktorii (commercea). Diecezja przemyska jest chronologicznie najstarszą strefą schrystianizowaną ziem wchodzących obecnie w skład państwa polskiego i prawdopodobnie tutaj znajdują się korzenie kultu mariologicznego (maryjnego) i chrystologicznego (chrystusowego) sąsiadujących ze sobą narodów. Potwierdzeniem tego może być odnaleziona na Władyczu gemma (medalion) z wizerunkami Najświętszej Maryi Panny i Chrystusa (VI wiek) umieszczonymi na słonecznym kamieniu czyli heliotropie (jest to odmiana chalcedonu -  przeźroczysty minerał o zielonkawym odcieniu) . Rewers medalionu przedstawia  postać kobiecą z podniesionymi do góry rękoma, z aureolą nad głową , nad jej dłońmi znajduje się napis języku greckim "Matka Boża". Znajdująca się na awersie  twarz , z której rozchodzi się promieniście osiem węży jest  interpretowana jako przedstawienie  na wzór portretu przedchrześcijańskiego. Wyobraża on Chrystusa Słońce w postaci "młodzieńca" bez zarostu co jest wynikiem podkreślenia jego boskiej natury. W okresie wędrówki ludów od V do VII wieku Przemyśl i okolice był zamieszkiwany przez Chorwatów , natomiast od VIII wieku przez Lechitów , zwanych w zlatynizowanej formie Lechitae, po grecku Lechoi i Lędzanie , na Rusi nazywanych Lachami, na Litwie Lenkas i na Węgrzech Lengyel (wym. Lendziel) .  Nazwy te , występujące od VIII wieku , oznaczają obecnie Polaków.   Przemyśl należał do naczelnych grodów tego ludu. Zachowała się w greckich źródłach (w dziełach cesarza Konstantyna Porfirogenety z połowy X wieku) wiadomość , że miejscowy książe Wysz wywędrował w połowie IX wieku na Bałkany i osiedlił się wśród   Zachlumian pod protektoratem cesarzy bizantyjskich. Z kolei źródła ruskie zanotowały księcia lędziańskiego Włodzisława , którego poseł uczestniczył wraz z innymi w roku  944 w układach między Rusią a Bizancjum. Polskie kroniki podają zgodnie , że książę lechicki Przemysł - Lestek (oba imiona oznaczają tę samą cechę charakteru : przebiegłość, spryt) po wywalczeniu suwerenności dla kraju w VIII wieku "miasto nad Sanem  rzeką pod górą założył , a od swego imienia Przemyślem przezwał ".
Z tamtych czasów , w świetle badań archeologicznych i źródeł pisanych, pozostały obecnie , umocnienia miasta przedlokacyjnego na wzgórzu Wysokie Góry i Zniesienie o powierzchni 43 hektarów. Do dnia dzisiejszego przetrwały także ogromne wały ziemne (tzw. podłużne) ciągnące się poniżej ulicy Tatarskiej wraz z bramą wychodzącą na teren Seminarium Duchownego przy ulicy Zamkowej. Dalszy podwójny ciąg tych wałów  zachował się między Zielonką a Pikulicami. Do dzisiaj przetrwały z tego okresu także wały i fosy z wieloczłonowego grodu - dawnej siedziby władców lechickich , a później książąt, o powierzchni 10 hektarów na wzgórzu Stare Zamczysko ( dziś zwanego wzgórzem Trzech Krzyży)  oraz Kopiec Przemysława (dziś zwany Tatarskim) . Zbudowany on został na planie trójkąta ostrokątnego, którego wierzchołek skierowany jest ku wschodowi a podstawa w kierunku zachodnim i jak się przypuszcza mógł pełnić rolę miejsca kultu słowiańskiego boga Swarożyca.

Mateczniki nazw : Polska i Lęchia (Lechia) -Lędzianie oraz ich rozprzestrzenianie się na całe państwo piastowskie w XI wieku - mapa :  G.Labuda - "Pierwsze państwo polskie".

Potwierdzeniem istnienia w Przemyślu organizacji kościelnej we wczesnym średniowieczu są zachowane na Wzgórzu Zamkowym relikty architektury sakralnej: preromańska rotunda i monasterium (IX wiek) oraz romańska bazylika trzynawowa (X wiek) - mylnie określana cerkwią. Twierdzenie niektórych, że obie budowle sakralne na Wzgórzu Zamkowym są pochodzenia bizantyjskiego nie znajduje żadnego potwierdzenia, gdyż technika budowy ich muru jest preromańską i romańską a nie bizantyjską. Przeprowadzone pomiary rotundy i monasterium wykazały ,że stanowią one wielokrotność stopy benedyktyńskiej (rzymskiej). Przestrzeń między tymi obiektami wypełniała nekropolia oraz liczne narzędzia rzemieślnicze. Znaleziona płytka szklana z napisem łacińskim z XIII wieku wskazuje, że obiekty te mogły być w użytkowaniu od IX w. do tego czasu początkowo przez Benedyktynów a następnie przez Cystersów. Nie odnalezienie na tym terenie broni i przedmiotów zbytku wyklucza lokalizację siedziby książęcej (palatium), przemawia natomiast za istnieniem zespołu klasztornego (monasterium). Z tym obiektem można byłoby łączyć rezydencję powołanego w IX wieku biskupa misyjnego (episcopum). Na położonym niżej tarasie odkryto fundamenty romańskiej trzynawowej bazyliki z trzema absydami oraz z pozostałością po czterech filarach i fragmentami posadzki mozaikowej z płaskich kamieni otoczonej fragmentami muru cmentarnego. Przestrzeń tę wypełnia duży cmentarz z charakterystycznymi pochówkami , których połowa znajdowała się w dębowych trumnach bez wyposażenia wewnątrz. Podobna sytuacja występuje na terenie klasztoru Benedyktynów w Tyńcu. Nie spotkano tutaj przedmiotów ze szlachetnych kruszców , architektury dekoracyjnej oraz broni za wyjątkiem grotów strzał - dominowała natomiast duża koncentracja narzędzi rzemieślniczych, a zwłaszcza hutniczych.  Odkryta tutaj przy jednym z pochówków moneta cesarza Ottona III pozwala na datowanie tego obiektu na X względnie początek XI wieku . W związku z występującą tradycją, że biskupstwo lubuskie pierwotnie było na Rusi , można przypuszczać, że  w X wieku Mieszko I  mógł utworzyć je w Przemyślu budując równocześnie , zgodnie z ówczesnym zwyczajem katedrę w formie bazyliki. Po zagarnięciu tych ziem przez Ruś (w latach 981-985) przeniesiono to biskupstwo do Włodzimierza Wołyńskiego , a stamtąd w XII wieku do Lubusza. Włodzimierz Wielki w latach 981-985 toczy walki o gród i zdobywa go. Świadczy o tym latopis tzw. Nestora: "W roku 981 poszedł Włodzimierz ku Lachom [tj. Polakom]  i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień, i inne grody ".  Niektórzy badacze łączą początki przemyskiej metropolii obrządku łacińskiego  z osobą św. Brunona z Kwerfurtu  , który po zorganizowaniu misji do Polski w 1002 roku otrzymał od papieża Sylwestra II paliusz stanowiący wyraz godności metropolitalnej . W 1004 roku uzyskuje on konsekrację na arcybiskupa misyjnego i prowadzi swoją działalność na Węgrzch, Rusi, u Pieczyngów, w Szwecji i w Polsce. W świetle listu św. Brunona do króla niemieckiego Henryka II z 1008 roku jego spotkanie z Włodzimierzem Wielkim przed wyprawą misyjną do Pieczyngów mogło mieć miejsce w Przemyślu gdzie zachowały się z tego okresu pozostałości po bramie obronnej (obecnie naprzeciw czytelni Seminarium Duchownego) i wały podłużne. W czasie swojej ostatniej wyprawy misyjnej do Prus w 1009 roku św. Bruno ginie wraz z osiemnastoma towarzyszami. Istnieje przypuszczenie, że Bolesław Chrobry po ponownym przyłączeniu Przemyśla do Polski w 1018 roku wybudował romańską rotundę - martyrion (znajdującą się obecnie pod prezbiterium bazyliki katedralnej obrządku łacińskiego) , gdzie  mogły zostać pochowane ciała zamęczonego Brunona z Kwerfurtu i jego osiemnastu towarzyszy. Potwierdzeniem tego może być odnaleziona w XIX wieku płyta nagrobna z postacią w kołpaku oraz korespondencja przemyskiego biskupa prowadzona z generałem zakonu Jezuitów w XVII wieku , w której wspomniano, że w podziemiach katedry znajdowały się od 700 lat szczątki męczenników. W dziejach przemyskiej katedry nie występują inni męczennicy, którzy mieliby być tam pochowani. W 1961 roku w czasie prac archeologicznych prowadzonych  w obrębie murów romańskiej rotundy, znajdującej się pod katedrą, odkryto 19 szkieletów ludzkich (18+1),  z których jeden znajdował się w specjalnej niszy wykutej w ścianie rotundy. Badania antropologiczne przeprowadzone na 17 czaszkach potwierdziły możliwość ich pochodzenia z okresu XI wieku. Po śmierci św. Brunona działalność jego kontynuowali arcybiskupi misyjni obrządku łacińskiego Ingelbert i Grzegorz, arcybiskup Stefan (zm. w 1028 r.), Aron (który konsekrował w 1050 r. biskupa Szwecji Osmunda), Bogumił (zm. w 1092 r.).  W roku 1031 Przemyśl zostaje ponownie zagarnięty przez Ruś, z rokiem tym wiąże się również pierwsza wzmianka o osadnictwie żydowskim w Przemyślu.
Po zajęciu grodu w 1069 przez Bolesława Śmiałego staje się on siedzibą monarchy na kilka lat.
Od 1086 do około 1270 roku gród przemyski zostaje stolicą samodzielnego księstwa będącego we władaniu książąt polskich (Kazimierz Sprawiedliwy , Leszek Biały), ruskich i węgierskich .
Przemyski wojewoda Piotr Włast i biskup krakowski Mateusz , w liście z 1143 r do św. Bernarda podają zmianę na tym terenie obrządku z łacińskiego na wschodni. Pierwszym znanym z imienia arcybiskupem obrządku wschodniego jest Antoni przybyły w 1218 roku do Przemyśla z Nowogrodu Wielkiego , a ostatnim Piotr (1245 r).
Powrót grodu w 1344 r. do Polski powoduje powołanie biskupów przemyskich obrządku łacińskiego od 1352 roku podległych bezpośrednio stolicy apostolskiej-Iwan i Mikołaj , którzy noszą nazwę biskupów Rusi . Bulla papieża Grzegorza XI przywraca w 1375 r istniejącą wcześniej metropolię ustanawiając nową stolicę w Haliczu podporządkowując jej biskupstwa w Przemyślu, Włodzimierzu i Chełmie. W 1412 roku stolica metropolii zostaje przeniesiona do Lwowa . Od tego czasu Przemyśl był stolicą dwóch a nieraz trzech biskupów różnych obrządków.

Miasto Przemyśl w XVI wieku (około roku 1572) według ryciny F.Hogenberga (1535-1590) pochodzącej z dzieła Civitates Orbis Terrarum wydanego przez G.Brauna (1541-1622) -zdjęcie z opracowania A.Kunysz "Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu."

W 1389 roku miasto otrzymuje nową lokację na prawie niemieckim. Wybudowany zostaje murowany zamek, miasto otoczone wysokim murem z wieżami, powstają nowe kościoły, klasztory, ratusz. Z  tego okresu zostały fragmenty zamku, murów miejskich przy ulicy Basztowej , katedra z XV wieku, rynek otoczony starymi kamienicami z XVI w., klasztory obronne Reformatów  i  Karmelitów z XVII w., Benedyktynek z XVIII w., klasztor Franciszkanów z XVIII w., i kolegium Jezuickie z XVII w. Miasto rozwijało się pomyślnie aż do połowy XVII wieku - rosła jego zamożność i znaczenie jako jednego z najważniejszych ognisk gospodarczych i kulturalnych. W XVI w zdobyło się ono na tak ważną inwestycję jak wodociągi. Na zamku przemyskim rezydują wojewodowie , kasztelani i starostowie. Wśród starostów była kobieta Nawojka Koniecpolska w XV w., oraz wyniesieni spośród Polaków na tron królewski monarchowie elekcyjni, pierwszy Michał Korybut Wiśniowiecki i ostatni - Stanisław August Poniatowski. Miasto rozwijało się pomyślnie aż do połowy XVII wieku - rosła jego zamożność i znaczenie jako jednego z najważniejszych ognisk gospodarczych i kulturalnych. W XVI w zdobyło się ono na tak ważną inwestycję jak wodociągi. Po połowie XVII wieku następuje powolny upadek Przemyśla,  do którego przyczyniła się bezmyślna polityka gospodarcza, a w największym stopniu klęski wojenne i najazdy wrogów.  Jednym z najstraszniejszych był najazd wojewody wołoskiego Stefana Wielkiego w 1498 roku, który zdobył miasto, wydał go na łup żołnierzom. Wówczas to  na przemyskim rynku wbito na pal pięciu zakonników franciszkańskich, którzy zginęli śmiercią męczeńską. Po złupieniu miasta spalono je doszczętnie nie oszczędzając nawet świątyń. W 1614 r. miasto zostało zniszczone przez Kantymira Mirzę, zaś w 1648 r. obległ je pułkownik kozacki Kopystyński, lecz został pobity przez Karola Korniakta z Sośnicy. W 1656 roku oblegał Przemyśl generał szwedzki Douglas, który ustąpił przed nadciągającym Czarnieckim. Rok później miasto musiało dwukrotnie wytrzymać oblężenie Rakoczego, który odstąpił za cenę okupu. W 1672 roku okolice Przemyśla spustoszyli Tatarzy, których pod Kormanicami pobili mieszczanie przemyscy pod wodzą gwardiana Reformatów O. Krystyna Szykowskiego.    

Miasto Przemyśl w końcu XVII wieku.

PLAN MIASTA z XVII w.

W 1772 r. miasto dostaje się pod zabór austriacki. W 1774 roku na polecenie władz austriackich  zburzono mury obronne wraz z basztami, co zostało uczynione mimo protestów mieszkańców. Rozebrano wówczas także stary ratusz jako rzekomo grożący zawaleniem, część zamku, a  następnie skasowano klasztory  Dominikanów i Dominikanek, Bonifratrów, Karmelitów, Jezuitów i Bazylianów. Kościoły przeważnie rozebrano, a zakonników i zakonnice wypędzono. Władze austriackie przekazały Rusinom kościół Karmelitów  na katedrę grekokatolicką, w klasztorze Dominikanów urządzono cyrkuł,  a w klasztorze Dominikanek szpital wojskowy.  Na miejscu kolegium jezuickiego zorganizowano gimnazjum niemieckie, zaś bibliotekę Jezuitów wywieziono do Lwowa, dokąd także przeniesiono seminarium duchowne. W Przemyślu Austriacy uwięzili ks. Hugona Kołłątaja, wybitnego działacza stronnictwa patriotycznego z epoki Sejmu Wielkiego. W 1809 roku   wkroczyły pod wodzą księcia Józefa Poniatowskiego  wojska Księstwa Warszawskiego, które przebywały w mieście w  okresie od 25 maja do 19 czerwca. W 1820 roku przeniesiono z powrotem seminarium obrządku łacińskiego ze Lwowa do Przemyśla, w tym samym roku przemieniono kościół pojezuicki na magazyn wojskowy. Powstają pierwsze zakłady przemysłowe, jak młyny parowe, rafinerie nafty, a w 1860 roku doprowadzona zostaje linia kolejowa. W 1880 roku Austriacy budują  twierdzę i miasto otaczają dwoma pierścieniami fortów, a w 1889 roku lokują tu dowództwo  Korpusu Wojskowego Nr X , które istnieje do II wojny światowej.  W tym okresie powstają nowe budowle związane z rozwojem życia kulturalnego. Pozostały z tego okresu powstałe w XIX w. : Dom Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" (dziś Wojewódzki Dom Kultury), Dom Towarzystwa Rzemieślniczego "Gwiazda" (dziś Dom Kultury Kolejarza), oraz w XX w. Dom Robotniczy, Dom Ludowy (ukraiński),Dom Katolicki. W czasie zaborów miasto znajduje się w centrum walk niepodległościowych. Przemyskie Towarzystwo Naukowe "Senat" w 1832 r. dało początek ruchom niepodległościowym pod zaborem austriackim. Józef Piłsudski w  1906 r. przeniósł tu działalność zbrojną z zaboru rosyjskiego do austriackiego. Wywołało to rozwój organizacji takich jak : Oddziały Ćwiczebne, Polskie Drużyny Strzeleckie, Drużyny Bartoszowe, Drużyny Skautowe. W 1912 roku J.Piłsudski przybywa ponownie do Przemyśla skutkiem czego następuje konsolidacja organizacji i powołanie Zjednoczonych Obozów Niepodległościowych, Zgromadzenia Polskiej Młodzieży Niepodległościowej i Skautowego Komitetu Jedności. Przemyśl w przededniu I wojny światowej zajmował 16.5 km² oraz posiadał 54 078 mieszkańców , w tym :

25 306  obrządku łacińskiego 46,8%
16 062  wyznania mojżeszowego 29,7%
12 018  obrządku grekokatolickiego 22,2%

ZARYS DZIEJÓW CZĘŚĆ II

  Opracowanie strony:  © P.Jaroszczak - Przemyśl 2000